herakleitos

• herakleitos nehir değil de göl kenarında yaşamış olsaydı günümüz felsefesi ne alemde olurdu sıkı bir merak konusu...
• "oyun oynayan çocuğun ciddiyetine ulaştığımız anda, kendimiz olmaya en yakın oluruz" da demiş. öyle de sufi bir amcaymış.
• i.ö 540-480 yılları arasında parmenides ile aynı zamnda yasamıstır.(bkz: parmenides)
  doganin en belirgin özelligini deisim olarak düsünüyordu.
  'hersey akar hicbirsey kalıcı deildir o yüzden aynı dereye iki kez girmek mümkün degildir;cünkü dereye birkez daha girdigimde hem ben hemde dere deismistir' demistir.
  dünyada sürekli zıtlıklar bulundugunu düsünüyordu'hic hasta olmamissak sağlıklı olmanın ne demek oldugunu bilemeyiz' demistir.
  'zıtlıklar arasında sürekli oyun olmasaydı dünyanin sonu gelirdi'
  '-dogada olup biteni herseyi denetleyen bir cesit evrensel mantık olması gerekir.bu evrensel mantık doga yasasina uymak zorunda oldugu birseydir.yine de bircok kisi kendi mantigina göre yasar ' demistir.
  'insanların fikrinin cogu cocuk oyuncagi kadardir'
  stoacıydı.
• parmenides'den daha önce doğmuştur. stoacılıkla da hiç alakası yoktur. (bkz: blofcunun rehberinden felsefe ogrenmek)
  
  soylu bir ailenin çocuğudur. insanların kusurlarını sert sözlerle yüzlerine haykırmıştır. her şeyi değişirken değişmeden kalan logos fikrinin yaratıcısıdır. arkhe için ateş demesi de ateşin her şeyi değiştirip, kendisinin değişmeden kalmasıyla alakalıdır. nietzsche, goethe, hegel ve daha bir kaç milyon adamı etkilemeyi başarmıştır. nietzsche şöyle der: "dünya her zaman doğruya muhtaçtır, o halde her zaman herakleitos'a muhtaçtır." çağını o kadar aşmıştır ki yönetici görevi babadan kendisine geçtiğinde bu görevi kardeşine bırakmıştır. tyrant melankomas'ı tiranlığı bırakıp demokrasiyi kurduracak kadar etkileyici bir insanmış fakat kendisini demokrasi de tatmin etmediğinden olacak ki kendini dağa taşa vurmuş...
• "ruhları nemlendiren haz veya ölümdür. biz onların ölümünü yaşarız, onlar bizim ölümümüzü yaşar." demiş feylesof heraklit ağbimiz.
  
  şöyle bir şerh düşmüşler bu lafza: heraklit döneminde nemlenmek ve uyku, ruh için bilinçsiz ve kötü bir durumda olmak anlamına gelir: "ruhu nemli olan biri, sakalı bitmemiş bir çocuk tarafından nereye götürüldüğünü bilmeyen sarhoş gibidir, yalpalar durur." bilinçsiz ruh, nemli ve ıslaktır. bedensel hazların ve tutkuların bedelini ruh nemlenerek öder.
  
  enteresan bir yaklaşım. nitekim insan, ruhi bir daralma hissettiğinde de ağlar, içi ve gözleri nemlenir. cağnım gözyaşı hariç, eşyadaki nemlilik ve ıslaklık benim de pek hazzetmediğim hâllerdir. meğerse antik bir uyuzlukmuş. nemli ortamda ciğerim sıkışır, ıslak bir şey gördüm mü hemen kurulayasım gelir. havayı nemlendiren lodos da, kemikleri sızlatır, nefes almayı zorlaştırır. rutubetli mekânlar morali süründürür, eşyayı çürütür. uzun süre ıslak kalan şey de kokar, bozulur, büzüşür.
  
  ben ıslaklığın tuhaf etkisini sadece suyun içinde olduğum zaman hissetmem. suda olan ıslak olmaz zaar. sudan çıkmış olan ıslaktır. velhasıl, sudaki için bir müşkül yok. sudan çıkan için durum sakat. öyleyse, sudan çıkanın yapması gereken hemen kurulanmak. karaya ve havaya uygun hâle gelmek. demek ki ruh nemlendiği vakit, onu da kurutmak gerek. ne ile? ruh havlusu veya ruh kurutma makinesi ile...
  
  eşyanın tabiatı, somut olan her eşyanın soyutu da mevcut, hatta yanında hediye. eşyaya bu gözle bakanlar, ne saçlarını ne de ruhlarını kurutmakta zorlanırlar, diye düşündüm ben şimdi şu tuzu kuru hâlimle. hah sahiden, tuz da kuru olması elzem bir malzeme.
• varlığın ateşe tekrar döndüğünü söyleyen ilk ve tek filozof. [ateşten meydana geldiği ayrı..]
  
  atlas dergisinden [ ekim 2003 (sayı:127)]
  
  herakleitos / ephesos'un ateşi
  
  nietzsche, "dünya her zaman hakikate mecbur olduğundan herakleitos'a
  da mecburdur." diyordu. ephesos'lu filozofa göre her şey zıttıyla
  birlikte vardı ve her şey değişiyordu, ayne nehre iki defa girmek
  mümkün değildi. görünmeyeni gören, sorulmayanı soran biri olarak
  aristoteles kadar goethe, hölderlin, schopenhauer ve hegel'i derinden
  etkiledi. ephesos'un kırları hala onun şu sözünü fısıldar:
  "bilgelik, doğaya uygun davranmaktır."
  
  ..
  
  tüm ephesos'lular gibi herakleitos da artemis'e baktığında onun
  zatında hem tanrı'yı hem de doğayı görüyordu. ama herakleitos'un
  gözleri diğerlerinden daha keskin olduğu için onun sözleri de tüm
  ötekilere göre daha derin ve engin idi. bir gün ona sordular; "doğada
  hem birlik olduğunu söylüyorsun hem hareket. oysa bunlar birbirlerini
  dışlarlar; birliğin olduğu yerde hareket olmaz, hareketin olduğu
  yerde de birlik. yani bir olan harekete geçince birliğini yitirir;
  hareket halinde olan ise ne orada, ne burada, ne şu, ne bu olduğundan
  ona var denemez." sonrasında, herakleitos, bu soruna hiç kimsenin
  beklemediği bir yanıt verir: "doğa kendini gizlemeyi sever. gizli
  olanı kavramak içinse gözler ve kulaklar yetmez. bakın artemis'e,
  hayatın ve ölümün tanrıçasına; bakın lir ve yay tanrısı apollon'a,
  gerilimden meydana gelen ahenk tanrısına.. o hayatın diyalektiğidir;
  o zıtların birliğidir ve o dünyanın gizidir. bunu kavramak için
  insanın ruhunu eğitmesi koşuldur. ve eğer insan ruhunu eğitmemişse
  gözler ve kulaklar o insan için kötü tanıklardır. hakikat düz bir
  görme ve duymaya kendini açık etmez. bir kez görüp de o görülen şeyin
  üzerine eğilip düşünülmedikçe, görünüşlerden hareketle gerçeğe doğru
  yönelmek mümkün olmaz."
  
  bu sözler karşısında onun ne demek istediğini anlamayanlar öylece
  kalakalırlar; fakat anlamasalar da bu sözlerde büyülü bir şeyler
  olduğunu sezerler. sözün; "logos" un ruhu tüm ephesos'u sarıp
  sarmalar. herakleitos, yüzünü artemis tapınağı'na dönerek konuşmasını
  sürdürür: "beklenilmeyeni beklemezsiniz onu bulamazsınız,
  şaşırtıcıdır o ve onu bulması zordur." ephesoslular bu son ifade
  karşısında bir kez daha donup kalırlar. "beklenilmeyeni beklemek ne
  demek?" diye bakışırlar. "beklenilmeyen eğer beklenilseydi zaten ona -
  beklenilmeyen- denmezdi." diyen gözlerle birbirlerine bakarlar.
  arkasını döner ve bu boş gözlere herakleitos ve evine gidip
  odasındaki mangalın başına geçer. bir yandan ateşi deşeler ve diğer
  yandan sözcükler dökülür dudaklarından: "beklenilmeyen, hayatın ta
  kendisidir. bu dünya, hiç kimsenin beklemediği bir şeydir.
  beklenilmeyen şey mucizedir. ah evet, içerisinde bulunduğumuz bu
  dünya ve bu hayat biz mucizedir. dünya bir mucizedir. ve insanın
  trajedisi de budur; bu dünyayı anlamaya yazgılı olmak. bu dünyayı
  anlamaya gayret etmek insanın kaderidir. gökkubeyi omuzlarında
  taşımaya mahkum olan atlas gibi, insan da bu hayatı anlamaya
  koyulmuştur. ama insanı yücelten de bu değil midir: sınırlı doğasını
  aşmaya yönelmek. belki de sonunun hüsran olacağını önceden bile bile
  bu yola düşmek."
  
  thales "su" der bu yola düşer, anaksimenes "hava" der yola devam
  eder. "bana gelince" der herakleitos, "evrenin kökeni, kaynağı için
  ateş diyorum" sürdürür konuşmayı "karanlık" adam: "evrende değişim
  içerisindeki farklı farklı şeylerin altında ateş vardır. artemis'in
  tutuşturduğu ateş. evrendeki herşey ateşten gelir ve ateşe doğru
  gider. dünyayı ne tanrılar ne de insanlar yapmıştır. dünya her zaman
  için ateştir ve ateş olarak kalacaktır. ölçü ile yanan ve ölçü ile
  sönen canlı bir ateş." bu sözler üzerine sorarlar ona: "evrenin ana
  maddesi, tözü olmak bakımından ateşin sudan ve havadan ne farkı
  vardır?" miletoslu ustalarından -thales, anaksimandros,
  anaksimenes'ten ve su, belirsizlik, hava'dan- öğrendiklerine yeni bir
  açılım katarak sürdürür bilgece konuşmasını herakleitos: "ateşte oluş
  vardır; ateş bir harekettir; ateş her şeyin varlıktan yokluğa,
  yokluktan varlığa geldiği bir süreçtir."
  
  herakleitos, nietzsche'nin tabiriyle söylersek, içeriye alev saçan ve
  dışarıya buz gibi olan bakışlarını taşıyan başını gururla kalabalığın
  üstüne çevirir ve bir zaman sonra ephesosluların sürgüne yollayacağı
  dostu hermodoros'u yanına çağırarak şöyle sürdürür
  konuşmasını: "ephesoslular, aldanmayınız! beni değil, sözlerimi
  dinleyiniz. homeros'un söylediklerine kanıp hayatın içerisindeki
  gerilimi gidermeye çalışmayınız. çünkü iyi ile kötü arasındaki
  çayışma hayatın kaynağıdır. işte doğru budur ve dolayısıyla doğa
  budur. bilgelik ise bu doğayı teorik olarak kavramak değil, bu doğaya
  uygun davranmaktır. çok şey bilmek aklı eğitmez, çok şey bildiğini
  sandıklarınız, daha gece ile gündüzün bir olduğunu bile
  anlayamamışlardır." ve sonra bir el işaretiyle bütün ephesosluları
  peşine takıp kaystros nehri'nin kıyısına götürür. taşkın bir şekilde
  akan nehri göstererek devam eder söz söylemeye: "panta rei, herşey
  akıyor. aynı nehre iki defa inemezsiniz; çünkü nehre inenlerin
  üzerine her zaman yeni sular gelir. dolayısıyla her şey her an
  değişmektedir. biz, bir önceki biz değiliz."
  
  ephesos'u sarsan bu sözlerin etkisi sınırlı kalmaz ve giderek
  yayılır. i.ö. 500'ün ikinci yarısında persler, lydia'yı ve onun
  başkenti sardes'i ele geçirip hazinesiyle ünlü lydia hükümdarı
  kroisos'u yerinden ettikten sonra, yönlerini on iki irili ufaklı
  ionia kentine çevirirler. pers hükümdarı kayros ölür, yerine meşhur
  darius geçer. rivayete göre, darius bilgili ve bilimlerle ilgili
  birisidir.çok geçmeden de ephesos'lu herakleitos'un sözlerinden
  haberdar olur.
  
  o sıralar ephesos'un kral/rahibi ölür ve yerine iki oğlundan
  büyüğünün geçmesi beklenir. fakat beklenenin tersine büyük oğul
  görevi kabul etmez. gerçi ephesoslular bu adamda öteden beri bir
  gariplik ve olağanüstülük sezmiyor değildir. bütün zamanını dağlarda,
  tepelerde gezinerek geçiren, uzun uzun seyirlere dalarak doğanın
  gizlerini keşfetmeye yönelen bu adam herakleitos'tan başkası
  değildir. bu olay ile birlikte darius'un herakleitos'a karşı duyduğu
  merak ve ilgi daha da artar. bu durum darius'u, herakleitos'a bir
  mektup yazmaya dek götürür.
  
  darius, herakleitos'a gönderdiği mektupta, kendisinin doğa üzerine
  yazdığı kitaptan haberdar olduğunu, hem söz konusu kitaptaki
  düşünceleri açıklamalarıyla birlikte öğrenmek, hem de kendisinden
  yunanca öğrenmek istediğini bildirir. darius, bunlara ek olarak, pers
  yurdunda felsefeye çok önem verildiğini ve bu yüzden de filozofların
  en itibarlı insanlardan olduklarını, kendisini sarayında ağırlamak
  istediğini iletir: "siz benim yanımda ilk safta olacaksınız ve her
  gün dakik bir dikkat, hassas bir sohbet ve özlü sözlerinize layık bir
  yaşam bulacaksınız."
  
  herakleitos, bu cazip çağrıyı geri çevirir. nietzsche'nin de dediği
  gibi, "durmadan akıp giden ölümlünün şan ve şerefi onun nesine?"
  darius'a, içerisinde yetiştiği ve kendisini biçimlendiren kültürüne
  çok şey borçlu olduğu ephesos'u terk etmeyeceğini bildirir. o
  ephesos'lu herakleitos'tur. ve filozof da olsa bir insanın kendi
  topluluğundan uzak kalmasının varlığına karşı hayati bir tehdit
  olduğunun farkındadır.
  
  rivayet odur ki; darius, herakleitos'un bu yanıtını anlayışla kabule
  der ve ona olan saygısını korur. bu yüzden "persler tüm batı
  anadolu'yu yıkıp geçerlerken ephesos'a dokunmamışlardır." derler.
  
  ..
  
  herakleitos, sadece kendi devrinde ve o devre yakın zamanlarda
  yaşamış olanları, örneğin aristoteles'i etkilemekle kalmamış,
  kendisinden yüzlerce yıl sonra gelenlere de rehberlik etmiş bir
  filozoftur. goethe, hölderlin, schopenhauer, nietzsche ve hegel,
  herakleitos'un felsefi hikayesinden çok şey öğrenip kendi eserlerini
  kaleme almışlardır. örneğin hölderlin, hyperion'unda ondan
  etkilenmiştir. nietzsche, "böyle dedi zerdüşt" ünü herakleitos'un
  ağzından çıkan özlü sözlere göre biçimlendirmiş ve şöyle
  demiş: "dünya her zaman hakikate mecbur olduğundan herakleitos'a da
  mecburdur."
  
  ..
  
  bir gün euripides, herakleitos'un bir yazısına bakması için
  sokrates'e vermiş ve sonra "ne diyorsun?" diye sormuş. şöyle
  yanıtlamış o da: "anladıklarım mükemmel şeyler; öyle sanıyorum ki
  anlamadıklarım da mükemmeldir."
  
  herakleitos, bugün biz modern insanlar için de büyük bir öğretmendir.
  onun yaşamını bir çırpıda özetlediği "kendimi araştırdım." deyişi
  bizim bugün yokluğuyla sarılıp kuşatıldığımız bir zaafımıza işaret
  eder. modern insan hemen her şeyi araştırır da kendinin bilgisine
  doğru bir adım atmaz. dolayısıyla her şeyleri bilen modern çağın
  insanı kendinin bilgisinden yoksundur. uzayın ulaşılmaz
  derinliklerine bakan insan dönüp kendisine bakmaz, bakamaz. bu da
  ortaya şöyle bir sonuç çıkarır. leo strauss'un ifadesiyle: "modern
  insan, önceki insandan daha iyi mi kötü mü olduğunu bilmediğimiz bir
  devdir. modern insan kör bir devdir."
  
  eğer herakleitos, bir yerlerden bize ve çağımıza bakabilseydi
  olasılıkla içerisinde yaşadığımız çağ ve bizler için "mutsuz ve
  çılgın" derdi. belki bugün her zaman olduğundan daha fazla mecburuz
  kadim bilgilere. ve bu yazı biraz da bu durumun yönlendirmesiyle
  yazılmıştır. böylece hafızamızın bahçesinde nicedir unuttuğumuz bir
  biçimde dolaşılmıştır..
  
  yazı: hasan demirbüker
• parmenides'in durağan ve değişmez varlığına karşı, niteliksel değişme olarak oluşun gerçekliğini öne sürmüş olan antik yunan filozofu.
  
  bilgi bakımından, empirik ya da duygusal bilgiye hiç değer vermeyen herakleitos, gözlerin ve kulakların kötü tanıklar olduğunu öne sürerek, gerçek bir rasyonalizmin savunuculuğunu yapmıştır. çok şey bilmeye, ansiklopedik bir bilgiye karşı çıkan filozof, çok şey bilmenin akıllı olmayı öğretmediğini söylemişti. siyasi alanda, demokrasi karşıtı eğilimlerini, çoğunluk geniş halk yığınlarına karşı duyduğu nefretle birleştiren ve "bir kişinin, yetkin biriyse eğer, kendisi için, on bin kişiden daha değerli olduğunu " söyleyen herakleitos'un metafiziğin en önemli tezi, hiç kuşku yok ki, çatışma ve savaşın her şeyin babası olduğu düşüncesindeydi. ona göre, karşıtların savaşı, varlık ya da oluşun tek ve en önemli koşuludur. zira bu savaş olmasaydı, hiç birşey var olmayacaktı. bundan dolayı, varlıkların doğuş ya da varlığa gelişi, birbirlerine karşıt olan ve dolayısıyla birbirlerini varlıkta tutan karşıtların çatışmasında bağlıdır.
  
  onun varlık öğretisinin ikinci tezi ise, her şeyin birliğini ortaya koyar. birlik, tıpkı iyonyalı düşünürlerde olduğu gibi, evrenin ilk maddesinden, evrendeki her şeyin kendisinden doğduğu maddi tözden meydana gelir. bu birliği ateşte bulan herakleitos'a göre, ateş, örneğin yoğunlaştığı zaman, nemli hale gelir ve basınç altında suya dönüşür. su donduğu zaman ise, toprak olup çıkar. onun ilk madde olarak ateşi seçmesi, daha çok ondaki oluşu, değişme ve birlikten çokluğa geçiş sürecini en iyi, yakarak ve yıkarak yaşayan ateş ifade ettiği için önem taşır.
  
  herakleitos birliğin olduğu kadar, çokluğun da hakkını veren bir filozoftur. başka bir deyişle o monist bir filozof olduğu kadar, aynı zamanda bir çokluk filozofuydu. onun çokluk filozofu olmasını mümkün kılan şey ise, oluşu ön plana çıkartmış olmasıydı. herakleitos'a göre, çokluk ya da karşıtlar olmaksızın, varlık ya da oluş olamaz. o, bir yandan da çokluğun birliğine dayandığını söylemekteydi. bundan dolayı, çokluk olmadan birlik, birlik olmadan da çokluk olamaz. evren, aynı zamanda hem bir ve hem de çoktur; bu da oluşla ifade edilir.
  
  birlikten çokluğa geçiş ve oluş sürecini, ateşle ve dolayısıyla akış düşüncesiyle ifade eden herakleitos'ta bu, onun varlık görüşünün üçüncü temel tezini meydana getirdi: şeylerin sürekli akışı, her şeyin akmakta oluşu, evrenle ilgili en önemli doğrudur. ona göre, evrende kalıcılık ve durağanlık yoktu; her şey değişmekte, yakarak, yıkarak yaşamaktaydı.
  
  herakleitos kendisinden önceki filozofların boşu boşuna evrende kalıcılık ve süreklilik aradıklarını, oysa evrende kalıcılık bulunmayıp, mutlak bir değişmenin söz konusu olduğunu öne sürmüştü. nehir akıp gittiği için, aynı nehre iki kez giremeyeceğimizi belirten herakleitos'a göre, evrende hiçbir nesne, nesnellerin hiç bir özelliği yoktur ki, değişmeden kalsın. her şey bir başka şeyin yıkımı ve ölümü sayesinde varlığa gelmekte ve daha sonra yok olup gitmektedir. evrendeki tüm öğeler arasında sürekli bir çatışma ve savaş hali vardır ve değişmeyen tek şey, bu değişme halinin sonucu olan kozmik denge durumudur.
  
  kaynak:
  
  ahmet arslan, ilkçağ felsefesi tarihi
  léon robin, la pensée grecque
  eduard zeller, grek felsefesi tarihi
• bu zat toplumu "gosteri$ci donekler" ve "aptallar" olmak uzere ikiye ayirmi$tir..goruldugu gibi biraz acimasiz bi ele$tiri anlayi$ı vardir.. tahminime gore bu zat-ı muhteremden tam hacet aninda boyle bir ayrimda bulunmasi istenmi$, o da sinir ve hi$ımla bu talihsiz beyanati vermi$tir^*
  hekimleri, politikacilari,dinadamlarini,bilicileri ve tuccarlari "gosteri$ci donekler" grubuna,geri kalanlari da "aptallar" grubuna sokmu$tur^*
• "aynı nehirde iki kere yıkanılmaz." ne kolay değil mi? duymayan, bilmeyen yok.
  ama hayır, değil. çünkü böyle bile söylememiş. ardından gelenler söylemiş. papirüs rulosu halinde tek bir kitap yazıp, sadece aristokratların girebildiği artemis tapınağı’na bırakmış. yazmış diyorsak, bulmaca gibi yazmış. kitabın yapısı tartışmalı. nispeten tutarlı argümanlardan oluşmuş bölümler olduğu gibi diğer yandan çok sayıda fragman, muhtemelen birbirleriyle kolayca bağlantı kurulamaz durumda. hayatı hakkındaki hemen hemen tüm bilgileri de diogenes laertios'dan öğreniyoruz.
  evren üzerine düşünceleri, değişim üzerine düşünceleri, logos, bilgi kuramı ve ruh.. hiç kolay özetlenemeyecek biri herakleitos..
  
  "her şeyden bir, bir'den her şey oluşur.."
  aristoteles'in aktardığına göre bu söz şöyledir; tam bütün ile tam olmayanı, örtüşenle çelişeni, uyumluyla uyumsuzu bir araya getirin; tüm bunlardan bir gelmektedir, bir'den de her şey.
  logos öğretisidir bu. evrende karşıtlar, logosun sağladığı uyum içinde sürekli birbirlerine dönüşürler.
  
  öğretileri m.ö 500'den bize kadar uzanan, nietzsche'nin "dünya her zaman doğruya yani herakleitos'a muhtaç" dediği, kant'ın, darwin'in ve hegel'in ilham perisi bu filozof bilindiği gibi, diyalektik'le anılıyor.
  ateş..
  her şey ateşten meydana gelmiştir ve ateşe dönüşecek, bu sonsuz bir döngü olarak devam edecektir. evren zamanda meydana gelmemiştir, ezeli ve ebedidir; bir fragmanında şöyle der, "ne bir tanrı ne bir insan yarattı onu, vardı, var ve var olacak. hep canlı kalan ateş, ölçüyle alevlenip ölçüyle sönecek"..
  bu ateş nasıl bir ateştir sorusu doğar. anlamı ateşle birebir değil daha çok analojiktir. ateş yanarak sürekli değişir ve ateş diğer şeyleri yakar, böylelikle sönmez. ateşin kalıcılığı, varlığın kalıcılığından çok, oluşun kalıcılığını ifade eder.^{* *}
  o, doğayı gözlemlemiş, kitabının adı da- on nature- doğa üzerine'dir zaten, mevsimlerdeki değişiklikleri izlemiş, sararma- yeşerme, sıcaktan soğuğa, soğuktan sıcağa geçiş gibi tezatları saptamıştı.
  zıtların mücadelesine sahne olan doğa, varlık ve yokluğu uyum içinde kendinde buluşturuyordu. dedi ki; her şey akar (panta-rhei) aynı nehirde iki kere yıkanılmaz. çünkü ne su aynıdır, ne de biz. su akıp gider, biz değişiriz. değişmeyen tek şey değişimin kendisidir..
  fragmanlarından anlaşıldığına göre tam olarak şöyle demiştir; potamoisi toisin autoisin embainousin hetera kai hetera hudata epirrei.
  "aynı ırmaklara girenlerin üzerinden farklı sular akar.."
  diyalektik üzerine bütün çalışmaların başlangıç noktasıdır bu..
  herakleitos diyalektiği ontolojik bağlamda değerlendirmiştir.
  değişimin de bir düzeni vardır; tüm değişenlerin birbiriyle uygun ve oranlı bir biçimde değiştiği düzene logos adını verir.
  nesnenin potansiyel olarak karşıtlarından her birine dönüşebildiğine dikkat çekmek için nesne "hem vardır hem yoktur" der. zıtlar arasındaki çekişmeyi düzenleyen de logos'tur. sonraki yıllarda çokça tartışılacaktır bu konu hatta çarpıtılacaktır.
  ona göre; görünenin arkasındaki düzen akılla kavranabilir. duyular aldatıcıdır. ^*
  
  herakleitos, insanların bilgiye ulaşabildikleri halde, mesafeli ve duyarsız olmalarını, bilgiyi sevmemelerini eleştirirdi. ona göre, insanlar hayatı koyun sürüsü gibi yaşarlardı. anlaşılan, yüzyıllardır bu hiç değişmiyor. "sürü"den hep kaçmıştır herakleitos..
  "ruhları ham olan insanlar için, gözler ve kulaklar kötü tanıktır".
  insanları 3 guruba ayırmış:
  1-ne söylenirse söylensin, ağzı açık dinleyip, inananlar,
  2-her söylenene karşı köpek gibi havlayıp, karşı çıkan tutucular,
  3-filozoflar, bilgeler diye adlandırılan, bilgi depolamakla bilge olduğunu sananlar..
  
  bir kaynağa göre halk yığınları ile ilgili bu kanaatleri yüzünden başka bir görüşe göre de didaktik öğretme biçimini sevmediğinden kitaplarını, okuyanların bulmaca çözüyormuş gibi uğraşmalarına neden olacak şekilde gizemli yazmış. ; bu nedenle kendisine karanlık filozof denmiş. bu ismin babası cicero..
  soylu bir aileden gelmesine rağmen, statü ve parayı terk etmiş, servetini kardeşine devretmiş, dünyevi zevkleri önemseyenleri aşağıladığı için "deli" denmiş, adı deli ile özdeşleşmiş. sonunda artemis tapınağı'nda inzivaya çekilmiş. ölümü hakkında muhtelif rivayetler var, bazılarına göre şehre dönüp, öyle ölmüş. bazılarına göre ise oldukça acılı..
  şunu da söylemiş;
  "evet, pek az şeye sahibim, ama en azından hepsi bana ait."
  
  yaşarken türlü aşağılamalara maruz kalan, itilip kakılan filozof sonradan çok sevilmiş, hâlen güncelliğini ve önemini hiç yitirmemiştir. çünkü "aynı nehirde iki kere yıkanılmaz- her şey değişir(akar)-her şey zıddıyla vardır ve uyum içindedir.
  üstelik, insanlar hâlâ koyun gibidir.
• herakleitos'un efeslilere bedduası:
  
  "eksik olmasın sizde zenginlik ey efesliler, kötü olduğunuzun belli olması için."
  (ulus baker, "yüzeybilim fragmanlar")