taktikon oikonomides

• latince "escurial tacticum" ve yunanca "eskorial taktikon" adlarıyla da bilinen, roma imparatorluğu'nun geç dönemine ait olan ve beşinci asra tarihlenen görevler ve şahıslar listesi notitia misali, m.s. 10'uncu asır itibariyle bizans'ta^* mevcut olan bir dizi idari görevi ve bu görevleri ifa etmekte olan yetkilileri kademe kademe listelemiş ve 20'nci asır bizantologlarından nikos oikonomides tarafından eksik kısımlarının da derlenmesi sonucunda günümüze bu bilim insanının ismiyle özdeşleşmiş şekilde ulaşmayı başarmış fihrist.
  
  m.s. 975 senesinde yazıldığı anlaşılan bu listede pek çok askeri, idari ve saray içinde yönetsel makamlara yer verilirken, bilhassa ii. romanos ve ıoannes çimiskes dönemlerinde oluşturulduğu ya da yeniden düzenlendiği anlaşılan bazı finansal ve hukuki pozisyonlarda söz konusudur. bu pozisyonlardan bazılarının, doğu roma imparatorluğu'nun roma cumhuriyeti döneminden kalma gelenekleri devam ettirdiğine dair birer kanıt olarak sunulabileceğini iddia etmekte bir beis görmüyorum. sözgelimi; "kensor" olarak bu listede kendisine yer bulmuş pozisyonun roma'dan kalan censor makamına bir hayli yakınsaması ya da "exaktor" olarak listede yer alan pozisyonun da roma cumhuriyeti cursus honorum'undaki quaestor'a hem yerel hem de kıdem bağlamında karşılık geliyor olması kesinlikle tesadüfmüş gibi durmamaktadır.
  
  öbür taraftan, 11'inci asrın son dönemlerinde imparator aleksios komnenos hükümdarlığında bilhassa saray içerisindeki rol ve makamların neredeyse kökten değiştirilerek idari manada roma cumhuriyeti ve imparatorluğu döneminden tamamen kopulacak olunmasını düşündüğümüzde aslında buna giden ilk adımların da makedon hanedanı ile birlikte atılmaya başladığını da gözlemlemekteyiz.
  
  arkhegetes gibi bölgesel askeri hakimlerin dahi kendilerine yer bulduğu bu fihristte bulunan belki de en enteresan makamlardan birisi de "batı'nın mezopotamyası" olarak ifade edilen ve bir protospatharios tarafından idare edilen dristra bölgesidir.
  
  (bkz: protospatharios/@ncpzbsn)
  
  bir thema olmayan bu bölge, paristrion^* theması'na dahil gibi görünür olsa da ilginç bir şekilde bir strategos idaresinde değil, doğrudan bölgeye atanan soylu bir primikerios tarafından, yani thema mantığına tamamen ters bir biçimde, askeri yetkileri ve gücü bulunmayan bir vali tarafından idare edilmektedir. daha evvel dorostolon ve preslav isimleriyle anılan bu bölgenin silistre olduğunu tahmin etmekteyim. bu bölgeye neden bir asker-vali olan ve dönemin genel geçer yerel idareci rolü olan strategos atanmamıştır; buna rağmen bölgeye "batı'nın mezopotamyası" gibi son derece ehemmiyet arz ettiği belli olan bir tanımlama getirilmiştir; bu konuda hakikaten bir fikrim yok.
  
  doğu roma'nın ilk asker-imparatoru olarak ünlenen mavrikios'un m.s. 590'lara tarihlenen meşhur eseri strategikon'da geçen ve asırlarca hiçbir döneme ait ya da çağdaş kayıtta kendisine yer bulamamış olan taxiarchos unvanı da kendisine bu fihristte yer edinmiş bir diğer askeri rütbe olarak göze çarpıyor. kabaca mirliva ya da tuğgeneral diyebileceğimiz ve orta-üst kademe bir askeri rütbeye işaret eden taxiarchos, thema strategoslarına bağlı arkhegetes'lere rapor veren ve yalnızca askeri sorumlulukları bulunan komutanlara atfedilen bir görev olarak özetlenebilir.
  
  (bkz: mavrikios/@ncpzbsn)
  
  konstantinopolis'teki senato'nun önce roma'daki senato'dan daha işlevsel, daha sonra da daha meşru hale gelmesi ve en nihayetinde de roma'da bir senato kalmamasıyla birlikte antik roma'dan yadigâr bir diğer önemli unvan olan "consul"un^* heraklius ile birlikte tüm devlet kademelerinde yunanca'nın tercih edilmeye başlamasıyla birlikte yunanca tercümesi olan "hypatos" ise tam da bu fihristin kaleme alındığı dönemde uzunca bir süre önemsiz bir pozisyon olarak kaldıktan sonra yeniden önem kazanmaya başlamıştır. sarayda adli bir görevi olduğunu tahmin ettiğimiz hypatos pozisyonu, 11'inci asırda ise bilhassa italya'nın güneyindeki doğu roma topraklarını idare eden katepano'lara imparatorlar tarafından bahşedilen fahrî bir unvana dönüşmüştür.
  
  (bkz: katepano/@ncpzbsn)
  
  ilgili fihristteki makam ve unvanların sahiplerine bakarak, dönemin doğu roma imparatorluğu bünyesindeki nüfuzlu soylu ailelerini de görebilmekteyiz. tahtın sahibi makedon hanedanı'nın yanı sıra dukas, phokas, botaneiates, romanos, diyojen^*, lekapenos ve yeni yeni sivrilmeye başlayan komnenos, laskaris ve bryennios gibi hanedanların mensuplarını da bu listede görmek dönemle ilgilenenleri pek şaşırtmayacaktır, zirâ ismi geçen hanedanların neredeyse hepsi ilerleyen dönemlerde ama kısa ama uzun süreli olarak tahtı ellerine geçirmiş olacaklardır.
  
  son tahlilde taktikon, orta çağ'ın tam da ortasında yeniden yükselişe geçme hazırlığındaki doğu roma imparatorluğu'na dair fikir vermesi açısından muhakkak göz atılmaya değer bir eserdir.