herakleitos

• varlığın ateşe tekrar döndüğünü söyleyen ilk ve tek filozof. [ateşten meydana geldiği ayrı..]
  
  atlas dergisinden [ ekim 2003 (sayı:127)]
  
  herakleitos / ephesos'un ateşi
  
  nietzsche, "dünya her zaman hakikate mecbur olduğundan herakleitos'a
  da mecburdur." diyordu. ephesos'lu filozofa göre her şey zıttıyla
  birlikte vardı ve her şey değişiyordu, ayne nehre iki defa girmek
  mümkün değildi. görünmeyeni gören, sorulmayanı soran biri olarak
  aristoteles kadar goethe, hölderlin, schopenhauer ve hegel'i derinden
  etkiledi. ephesos'un kırları hala onun şu sözünü fısıldar:
  "bilgelik, doğaya uygun davranmaktır."
  
  ..
  
  tüm ephesos'lular gibi herakleitos da artemis'e baktığında onun
  zatında hem tanrı'yı hem de doğayı görüyordu. ama herakleitos'un
  gözleri diğerlerinden daha keskin olduğu için onun sözleri de tüm
  ötekilere göre daha derin ve engin idi. bir gün ona sordular; "doğada
  hem birlik olduğunu söylüyorsun hem hareket. oysa bunlar birbirlerini
  dışlarlar; birliğin olduğu yerde hareket olmaz, hareketin olduğu
  yerde de birlik. yani bir olan harekete geçince birliğini yitirir;
  hareket halinde olan ise ne orada, ne burada, ne şu, ne bu olduğundan
  ona var denemez." sonrasında, herakleitos, bu soruna hiç kimsenin
  beklemediği bir yanıt verir: "doğa kendini gizlemeyi sever. gizli
  olanı kavramak içinse gözler ve kulaklar yetmez. bakın artemis'e,
  hayatın ve ölümün tanrıçasına; bakın lir ve yay tanrısı apollon'a,
  gerilimden meydana gelen ahenk tanrısına.. o hayatın diyalektiğidir;
  o zıtların birliğidir ve o dünyanın gizidir. bunu kavramak için
  insanın ruhunu eğitmesi koşuldur. ve eğer insan ruhunu eğitmemişse
  gözler ve kulaklar o insan için kötü tanıklardır. hakikat düz bir
  görme ve duymaya kendini açık etmez. bir kez görüp de o görülen şeyin
  üzerine eğilip düşünülmedikçe, görünüşlerden hareketle gerçeğe doğru
  yönelmek mümkün olmaz."
  
  bu sözler karşısında onun ne demek istediğini anlamayanlar öylece
  kalakalırlar; fakat anlamasalar da bu sözlerde büyülü bir şeyler
  olduğunu sezerler. sözün; "logos" un ruhu tüm ephesos'u sarıp
  sarmalar. herakleitos, yüzünü artemis tapınağı'na dönerek konuşmasını
  sürdürür: "beklenilmeyeni beklemezsiniz onu bulamazsınız,
  şaşırtıcıdır o ve onu bulması zordur." ephesoslular bu son ifade
  karşısında bir kez daha donup kalırlar. "beklenilmeyeni beklemek ne
  demek?" diye bakışırlar. "beklenilmeyen eğer beklenilseydi zaten ona -
  beklenilmeyen- denmezdi." diyen gözlerle birbirlerine bakarlar.
  arkasını döner ve bu boş gözlere herakleitos ve evine gidip
  odasındaki mangalın başına geçer. bir yandan ateşi deşeler ve diğer
  yandan sözcükler dökülür dudaklarından: "beklenilmeyen, hayatın ta
  kendisidir. bu dünya, hiç kimsenin beklemediği bir şeydir.
  beklenilmeyen şey mucizedir. ah evet, içerisinde bulunduğumuz bu
  dünya ve bu hayat biz mucizedir. dünya bir mucizedir. ve insanın
  trajedisi de budur; bu dünyayı anlamaya yazgılı olmak. bu dünyayı
  anlamaya gayret etmek insanın kaderidir. gökkubeyi omuzlarında
  taşımaya mahkum olan atlas gibi, insan da bu hayatı anlamaya
  koyulmuştur. ama insanı yücelten de bu değil midir: sınırlı doğasını
  aşmaya yönelmek. belki de sonunun hüsran olacağını önceden bile bile
  bu yola düşmek."
  
  thales "su" der bu yola düşer, anaksimenes "hava" der yola devam
  eder. "bana gelince" der herakleitos, "evrenin kökeni, kaynağı için
  ateş diyorum" sürdürür konuşmayı "karanlık" adam: "evrende değişim
  içerisindeki farklı farklı şeylerin altında ateş vardır. artemis'in
  tutuşturduğu ateş. evrendeki herşey ateşten gelir ve ateşe doğru
  gider. dünyayı ne tanrılar ne de insanlar yapmıştır. dünya her zaman
  için ateştir ve ateş olarak kalacaktır. ölçü ile yanan ve ölçü ile
  sönen canlı bir ateş." bu sözler üzerine sorarlar ona: "evrenin ana
  maddesi, tözü olmak bakımından ateşin sudan ve havadan ne farkı
  vardır?" miletoslu ustalarından -thales, anaksimandros,
  anaksimenes'ten ve su, belirsizlik, hava'dan- öğrendiklerine yeni bir
  açılım katarak sürdürür bilgece konuşmasını herakleitos: "ateşte oluş
  vardır; ateş bir harekettir; ateş her şeyin varlıktan yokluğa,
  yokluktan varlığa geldiği bir süreçtir."
  
  herakleitos, nietzsche'nin tabiriyle söylersek, içeriye alev saçan ve
  dışarıya buz gibi olan bakışlarını taşıyan başını gururla kalabalığın
  üstüne çevirir ve bir zaman sonra ephesosluların sürgüne yollayacağı
  dostu hermodoros'u yanına çağırarak şöyle sürdürür
  konuşmasını: "ephesoslular, aldanmayınız! beni değil, sözlerimi
  dinleyiniz. homeros'un söylediklerine kanıp hayatın içerisindeki
  gerilimi gidermeye çalışmayınız. çünkü iyi ile kötü arasındaki
  çayışma hayatın kaynağıdır. işte doğru budur ve dolayısıyla doğa
  budur. bilgelik ise bu doğayı teorik olarak kavramak değil, bu doğaya
  uygun davranmaktır. çok şey bilmek aklı eğitmez, çok şey bildiğini
  sandıklarınız, daha gece ile gündüzün bir olduğunu bile
  anlayamamışlardır." ve sonra bir el işaretiyle bütün ephesosluları
  peşine takıp kaystros nehri'nin kıyısına götürür. taşkın bir şekilde
  akan nehri göstererek devam eder söz söylemeye: "panta rei, herşey
  akıyor. aynı nehre iki defa inemezsiniz; çünkü nehre inenlerin
  üzerine her zaman yeni sular gelir. dolayısıyla her şey her an
  değişmektedir. biz, bir önceki biz değiliz."
  
  ephesos'u sarsan bu sözlerin etkisi sınırlı kalmaz ve giderek
  yayılır. i.ö. 500'ün ikinci yarısında persler, lydia'yı ve onun
  başkenti sardes'i ele geçirip hazinesiyle ünlü lydia hükümdarı
  kroisos'u yerinden ettikten sonra, yönlerini on iki irili ufaklı
  ionia kentine çevirirler. pers hükümdarı kayros ölür, yerine meşhur
  darius geçer. rivayete göre, darius bilgili ve bilimlerle ilgili
  birisidir.çok geçmeden de ephesos'lu herakleitos'un sözlerinden
  haberdar olur.
  
  o sıralar ephesos'un kral/rahibi ölür ve yerine iki oğlundan
  büyüğünün geçmesi beklenir. fakat beklenenin tersine büyük oğul
  görevi kabul etmez. gerçi ephesoslular bu adamda öteden beri bir
  gariplik ve olağanüstülük sezmiyor değildir. bütün zamanını dağlarda,
  tepelerde gezinerek geçiren, uzun uzun seyirlere dalarak doğanın
  gizlerini keşfetmeye yönelen bu adam herakleitos'tan başkası
  değildir. bu olay ile birlikte darius'un herakleitos'a karşı duyduğu
  merak ve ilgi daha da artar. bu durum darius'u, herakleitos'a bir
  mektup yazmaya dek götürür.
  
  darius, herakleitos'a gönderdiği mektupta, kendisinin doğa üzerine
  yazdığı kitaptan haberdar olduğunu, hem söz konusu kitaptaki
  düşünceleri açıklamalarıyla birlikte öğrenmek, hem de kendisinden
  yunanca öğrenmek istediğini bildirir. darius, bunlara ek olarak, pers
  yurdunda felsefeye çok önem verildiğini ve bu yüzden de filozofların
  en itibarlı insanlardan olduklarını, kendisini sarayında ağırlamak
  istediğini iletir: "siz benim yanımda ilk safta olacaksınız ve her
  gün dakik bir dikkat, hassas bir sohbet ve özlü sözlerinize layık bir
  yaşam bulacaksınız."
  
  herakleitos, bu cazip çağrıyı geri çevirir. nietzsche'nin de dediği
  gibi, "durmadan akıp giden ölümlünün şan ve şerefi onun nesine?"
  darius'a, içerisinde yetiştiği ve kendisini biçimlendiren kültürüne
  çok şey borçlu olduğu ephesos'u terk etmeyeceğini bildirir. o
  ephesos'lu herakleitos'tur. ve filozof da olsa bir insanın kendi
  topluluğundan uzak kalmasının varlığına karşı hayati bir tehdit
  olduğunun farkındadır.
  
  rivayet odur ki; darius, herakleitos'un bu yanıtını anlayışla kabule
  der ve ona olan saygısını korur. bu yüzden "persler tüm batı
  anadolu'yu yıkıp geçerlerken ephesos'a dokunmamışlardır." derler.
  
  ..
  
  herakleitos, sadece kendi devrinde ve o devre yakın zamanlarda
  yaşamış olanları, örneğin aristoteles'i etkilemekle kalmamış,
  kendisinden yüzlerce yıl sonra gelenlere de rehberlik etmiş bir
  filozoftur. goethe, hölderlin, schopenhauer, nietzsche ve hegel,
  herakleitos'un felsefi hikayesinden çok şey öğrenip kendi eserlerini
  kaleme almışlardır. örneğin hölderlin, hyperion'unda ondan
  etkilenmiştir. nietzsche, "böyle dedi zerdüşt" ünü herakleitos'un
  ağzından çıkan özlü sözlere göre biçimlendirmiş ve şöyle
  demiş: "dünya her zaman hakikate mecbur olduğundan herakleitos'a da
  mecburdur."
  
  ..
  
  bir gün euripides, herakleitos'un bir yazısına bakması için
  sokrates'e vermiş ve sonra "ne diyorsun?" diye sormuş. şöyle
  yanıtlamış o da: "anladıklarım mükemmel şeyler; öyle sanıyorum ki
  anlamadıklarım da mükemmeldir."
  
  herakleitos, bugün biz modern insanlar için de büyük bir öğretmendir.
  onun yaşamını bir çırpıda özetlediği "kendimi araştırdım." deyişi
  bizim bugün yokluğuyla sarılıp kuşatıldığımız bir zaafımıza işaret
  eder. modern insan hemen her şeyi araştırır da kendinin bilgisine
  doğru bir adım atmaz. dolayısıyla her şeyleri bilen modern çağın
  insanı kendinin bilgisinden yoksundur. uzayın ulaşılmaz
  derinliklerine bakan insan dönüp kendisine bakmaz, bakamaz. bu da
  ortaya şöyle bir sonuç çıkarır. leo strauss'un ifadesiyle: "modern
  insan, önceki insandan daha iyi mi kötü mü olduğunu bilmediğimiz bir
  devdir. modern insan kör bir devdir."
  
  eğer herakleitos, bir yerlerden bize ve çağımıza bakabilseydi
  olasılıkla içerisinde yaşadığımız çağ ve bizler için "mutsuz ve
  çılgın" derdi. belki bugün her zaman olduğundan daha fazla mecburuz
  kadim bilgilere. ve bu yazı biraz da bu durumun yönlendirmesiyle
  yazılmıştır. böylece hafızamızın bahçesinde nicedir unuttuğumuz bir
  biçimde dolaşılmıştır..
  
  yazı: hasan demirbüker