kars

• kars'ta bir yerel tv halkın arasına karışarak gündelik hayata dair röportajlar yapıyor. muhabir, yaşlı bir amcaya mikrofon tutup, soruyor;
  - nasılsın dayı, eyi misen?
  - şükür oğul, canı taşirem, eyiyem, coh eyiyem.
  - halin, keyfin, sağlıgın da eyi midir?
  - eyidir, he, coh eyidir.
  - şehirden, hizmetlerden memnun musun?
  - nası soz!
  - validen, kaymakamdan, belediye başkanından?
  - hiç eyle olur? bizim ağzımız dövlete ne diyebilir.
  - yani memnunsun.
  - allah dövlete millete, kaymakam bege, bölediye başganımıza zeval
  vermesin.
  - memnunsun?
  - dövletimiz, kaymakamımiz, başganımiz, şanlı ordumuz başımızdadir,
  her ne olursa bir fiil o dakika yanımızdadir. ben vatanıma nası
  serzenis ederem? amma, benim derdim başkadır.
  - allahına gurban dayı, söyle nedir?
  - doksan sene once buraya ruslar girdi ya?
  - he girdi.
  - hani bu belediye binalarını, okulları, çesmeleri, istasyonu,
  yolları, kaldırımları ruslar yaptılar ya?
  - rus işgalinde yapıldı değil mi dayı?
  - he.
  - hec benim dövletime, milletime sözüm olur mu? ben aha bu rusların
  avradını ... doksan sene önce bu kaldırımları, caddeleri yapıp
  gittiler, bir gün olsun bi kere kars'a gidek, yollar bozuldu mu,
  kanallar tıkandı mı demediler, insan bi gelir de bakar buralara,
  hec beyle olur?!
• kars'ta bulunan yerel serhat tv’nin muhabiri, halkın arasına karışarak gündelik hayata dair röportajlar yapmaya başlar. bir caddede karşılaştığı yaşlı bir amcaya mikrofon tutup sorar:
  
  - nasılsın dayı, eyi misen?
  - şükür oğul, cani taşirem, eyiyem, çoh eyiyem.
  - halin, keyfin, sağlığın da eyi midir?
  - eyidir, he, çoh eyidir.
  - şehirden, hizmetlerden memnun musun?
  - nasi söz!
  - validen, kaymakamdan, belediye başkanından?
  - hiç eyle olur? bizim ağzımız dövlete ne diyebilir.
  - yani memnunsun.
  - allah dövlete millete, kaymakam bege, bölediye başganımıza zeval vermesin.
  - memnunsun?
  - dövletimiz, kaymakamımız, başganımız, şanlı ordumuz başımızdadır, her ne olursa bir fiil o dakika yanımızdadır. ben vatanıma nasi serzeniş ederem? amma, benim derdim başkadır..
  - allahina gurban dayi, söyle nedir?
  - doksan sene önce buraya ruslar girdi ya?
  - he girdi.
  - hani bu belediye binaları, okulları, çeşmeleri, istasyonu, yolları, kaldırımları ruslar yaptılar ya?
  - rus işgalinde yapıldı değil mi dayi?
  - he… hec benim dövletime, milletime sözüm olur mu? ben aha bu rusların avradını... doksan sene önce bu kaldırımları, caddeleri yapıp gittiler, bir gün olsun bi kere kars'a gidek, yollar bozuldu mu, kanallar tıkandı mi demediler, insan bi gelir de bakar buralara, heç beyle olur mu?!
  
  edit: aşağıda yazdığım entry yüzünden beni hırsızlıkla suçlayan geri zekalı bir yazar sayesinde 16 yıl önce aynı fıkranın anlatıldığını ögrendim. bu enry'i girerken her normal insan gibi 16 yıl önce girilmiş mi diye bakmadım. entryi beğenen ve favlayan diğer normal insanlar da bakmamışlar. ayrıca bak salak herif fıkralar anonimdir, anonim olan şeyin de hırsızlığı olmaz.
  
  beni hırsızlıkla suçladığı girisini yönetime şikayet ettim ama malum sözlük yönetiminin s*kende bile olmadığı için bu açıklamayı yazıyorum.
• devasa bir kaşarın içinde yaşadığınızı düşündüren şehir.
  
  bir sehir dusun kopekleri kürklü olur mu amk? hayvanlar evrimde ara geçişi yaşıyor resmen. birde yollari bomberman oynanmış gibi delik deşik. butun sehirde arabayla sokaklari turlarken normandiya kusatmasindan cikmis tank gibi zıplaya ziplaya gidiyorsun. belediyecilik kars'ta 1945 almanya'si gibi. eline tas geciren her vatandas, yollari döşeyebilir. sehri imar edebilir. oyle yok belediyecilik, sen düşün. ben bu kadar ogleni ile aksami arasinda hava sicakligi farki olan sehir gormedim. gunduz 15 derece, gece -10. millet yuzune krem surmese taş gibi catlayip kırılır burada.
  
  sabahlari yakılan komur yuzunden ortalik sanayi devrimine yeni girmis londra gibi oluyor bazen. sabahin korunde fabrikaya giden demir iscisi gibi bir ambiyansla otobuslere biniyor millet.
  
  fakat kucuk, guzel, samimi bir yer. baltik mimarisi enfes. kar yağdığında pek guzel bir yer.. kafeleri memur ve ogrenci dolu. yasayan bir tarih bu şehir..
  
  burayi sevdim..
• anadolunun herhangi bir şehrinde belki sokakta bir kadın olarak yalnız yürürken size cık cıklayabilirler ama karsta asla. 5 yıldır bu şehrin sokaklarında bir kadın olarak yalnız yürüyorum, bazen sabah 5 te bazen gece 1 de ve siz o yollarda yürürken yolda uyuyan kocaman tüylü köpek bile soğuktan havlamaya tenezzül edip başını yerden kaldırmaz. kalbimin içine sokup saklayasım var bu şehri, tam bir kültür mozaiği, farklı lehçeler, farklı kültürler, farklı mezhepler ama hepsi yanyana. çok seviyorum. iyi ki hayatımın son 5 senesini bu küçük, sakin, huzurlu şehirde geçirme şansı buldum. kaç yıl daha kaldı bilmiyorum ama kalanlar gidenlerden güzel olsun inşallah. gidip kendime bir sarıyağlı patatesli erişte pilavı pişireyim de şehrime bir kez daha aşık olayım.
• ayrıca yanında yöresinde bulunan şehirlerden bakış açısı, dünya görüşü, zihniyet olarak da farklıdır kars. okuma-yazma oranı yüksektir, kız çocuklarının eğitimine önem verirler, yakınındaki kimi doğu şehirlerine has sinmişlikle, bağnazlıkla burda karşılaşmak mümkün değildir. aydın bir halkı vardır kısacası.
  
  bir de ani harabeleri mutlaka ziyaret edilmeli.
  not: erzurumla yapışık olup nasıl bu kadar farklı olduğunu neyle açıklamak gerekir bilmediğim şehir.
• doğu ekspresi yapınca gezildiği sanılan il. ablamın memuriyeti, evliliği gibi nedenlerle bir ayağım kars'ta. kime kars'ta bulunduğumu söylesem doğu ekspresine geliyor olay. kendi deneyimimle random olarak bir kaç bir şey söylemek istiyorum. öncelikle doğu ekspresi ile kars'ı gezmiş olmuyorsunuz.
  *şehir merkezinde bulunan rus yapılarına göz atın derim. bazıları kafe, kitapçı, dönerci olarak işletiliyor. minik çarşıdan uzaklaşınca ahır gibi kullanılıyor izlenimi veren, gündüz sevgililerin aşk yaptığı, geceleri ayyaşların kafayı çektiği binalara bakın.
  *duvarında koca bir hac işareti bulunan 1985 yılında tepesine minare dikilen fethiye camii olarak bilinen, aslında alexander levski katedrali adıyla rus ordusu tarafından ortodoks kilisesi olarak inşa edilen camii'ye bakın. hacı kaldırmışlar ama izi çok net. amatör fotoğrafçılar işinize yarayabilir.
  *hala kamu, askeri binası olarak kullanıyor rus yapıları onlara da bakın.
  örneğin eski hekim evi kars'ın ilk konservatuar binası olarak kullanılmış. ardından doğum evi, zirai donatım binası, hekim evi olarak kullanılmış. şu an ise butik otel olarak kullanılıyor.
  "tuncer güvensoy evi" 1897 yılında inşa edilmiş şu an konut olarak kullanılıyor.
  ayrıca defterdarlık binası, vali konağı, sağlık müdürlüğü binasına bakabilirsiniz.
  *çıldıra gidin. baharda çok güzel oluyor. göl balığı sevmeyen balık yemesin orada. ben göl balığı pek sevmem, aç kalmayayım diye bile yiyemedim. dikkat edin inek bokuna basabilirsiniz. ben bastım ama ot falan olduğu için botu ota sürte sürte silme şansım olmuştu.
  *kars kalesine çıkmalısınız. pek bir numarası yok gibi gelebilir. ben kaleye çıkan yolu görmekten ayrıca hoşlanıyorum.kent yapılanmasını net bir şekilde görebilirsiniz.
  kale falan seviyorsanız inkaya micingirt kalesini de seversiniz.
  *katherine köşkü' ne kar yağdığı zaman gitmek daha güzel estetik açıdan. köşkün arkasında orman,önü boş arazi.
  sarıkamış ilçesinde bulunuyor.şehir merkezine uzak. en önemli özelliği ağaçtan ve çivi kullanılmadan yapılmış olması. ben çivi olayını sonradan öğrendim. baktığımda anlamamıştım.
  *ani harabeleri diğer bir tarihi yapı. şehir merkezine 45-50 km uzaklıkta, arpaçay ilçesi civarında bulunuyor. zaten ani harabeleri olmasa arpaçay'a pek yaklaşmayın. harabeler "1001 kilise şehri " olarak da anılıyor. burada böyle ananı görmedim. google anıyor. bugüne kadar 40 kilise, şapel,anıt mezar tespit edilmiş. unuseco dünya mirası geçici listede yer alıyor.
  
  bundan sonra daha çok random yazacağım.
  kars'a ilk gelişim ve son gelişim arasında 6 yıl var. şehir kendini koruyor. belediye bunun için ekstra çalışıyor diye düşünüyorum. öyle bir şey yapalım ki şehir komple tarihi bir yer olsun. tarihi il olsun diyor. bari seçim öncesi yol yapın ya. yol yapın. duble olsun.
  yoldan rastgele beş kişi çevirin, beşinin de lehçe farklı. konuşulan diller bakımından çok zengin bir şehir. en çok nahçıvan azerilerinin konuşmasını anlamakta güçlük çektim. ben çok zor anlayabildim :)
  kars'ta karga ve köpekler çok ilgimi çekiyor. zaten gezi turu bitince ilgi çekici çok bir şey kalmıyor. daha önce bir yazar kars başlığında, köpeklerin postuna dikkat çekmişti. kesinlikle çok haklı. köpeklere hoşt deme terbiyesizliği yapmayın. bunlar başka bir şey. ben yavru köpeği kurt sandım dün mesela.
  the birdsfilmini izlemişseniz alfred joseph hitchcock kars'ta mı çekti acaba bu filmi diye düşünebilirsiniz bence ya^* ben ara ara böyle spekülatif şeyleri kendi kendime düşünüyorum.
  görsel yol boyu karga vermiş ağaçları görmek mümkün. açıkçası kars'ta köpekten değil de kargadan korkmak olası.
  kars tek renk gibi görünen yakından bakıldığında renk geçişlerinin görüldüğü enteresan bir il. iyice bakmak gerekir:)
  edit: yazım yanlışı ve ani harabeleri konumu hakkında bilgi uyarı sonucu düzeltildi.
• 28 ocak 1897... / kars - konuşulan diller, lehçeler - konuşan halkın sayısı
  
  türkçe toplam: 104.457 [tatlar da katılırsa +6 =104.463) (tatların katılma amacı ibranice ayrıca belirtildiği için bunların türk kökenli olduğu düşünülebilir ayrıca tat dili farsçadan çok türkçeye yakındır) > anadolu türkçesi : 63.547 / karapapak türkçesi : 29.879 / türkmence: 8442 / tatar türkçesi: 2347 / başkurt türkçesi: 207 / kumuk türkçesi: 21 / çuvaş türkçesi : 7 / karaçay türkçesi : 6 /nogay türkçesi : 1
  ayrıca tatlar : 6 (bunlar azeri / fars karışımıdır, dinen musevilik etkisi altında kalmıştır)
  
  ermenice: 73.406
  kürtçe (lehçe ayrıntısı bilinmiyor) toplam : 42.968
  pontus/yunanca toplam : 32.593
  rusça toplam : 22.327
  ukraynaca toplam : 5279
  polonya/lehçe toplam: 3243
  ibranice toplam : 1138
  litvanya/litvanca toplam : 892
  suriye/keldaniler/süryanice toplam : 585
  farsça toplam : 568
  gürcüce toplam : 543
  oset/osetçe toplam : 520
  estonya/estonca toplam : 455
  lezgiler toplam : 448 (dargiler: 6; kyurinskoe: 11; udinsky: 2; diğer lezgiler: 9)
  almanca toplam : 430
  beyaz rusça toplam : 250
  çingene toplam : 130
  çeçence lehçeleriyle toplam: 124
  çerkezce lehçeleriyle toplam : 97
  letonya/letonca toplam : 64
  moldova/rumen/rumence toplam : 47
  mordovya toplam : 26
  çek/slovak toplam : 11
  talış toplam : 10
  diğer: 5
  fransızca: 4
  
  kars, toplam nüfus: 290.654
  
  arşiv: http://demoscope.ru/…ekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=99
  
  24 ekim 2014 günü editi: pilot'un katkısıyla güncellendi. teşekkürler.
• bir dönem gazi kars adıyla anılan serhat ilimizdir. şehrin gazi olmasından yaklaşık 50 yıl sonra da 50.000 askerin allahüekber dağlarında donarak hayatını yitirdiği şehirdir. dede korkut'un boy boylayıp soy soyladığı, ozanların kağızman'dan nargile ısmarladığı şehirdir. ilk türk cumhuriyetinin kurulduğu, türkiye'ye ismini veren şehirdir.
  
  kars, adını bölgeye mö 150 civarında yerleşen bulgar türklerinin velentur boyunun karsak oymağından almıştır. hem antik adı hem de günümüzdeki adı türkçe olan bir şehirdir.
  
  kafkas halkları burada uzun zaman hüküm sürmüş, malazgirt savaşı'ndan sonra da şehir oğuzların hakimiyetine girmiştir.
  
  çok savaşa sahne olduğu için defalarca yıkılmış sonra baştan imar edilmiştir. timur 1300'lerde bu şehri kuşattığında kars'ın valisi olan karakoyunlu hükümdarı tümur'a karşı haftalarca direndiği ve timur'un ordusuna çok zayiat verdiği için timur şehri baştan başa yıktırmıştır. kars'taki türkmen nüfus doğuya göç etmiş, bunların arasında bazı ozanlar dede korkut destanlarını unutulmaması için kaleme almışlardır.
  
  kars'ın tüm dünyaya adını duyurduğu asıl olay ise rusların komutan muravyey kumandasında 50 bin kişilik donanımlı orduyla kars üzerine yaptığı seferdir. bu, rusların kars üzerine yaptığı üçüncü ama açık ara farkla en güçlü saldırıdır. kars'ı savunan birlikler ise 12 bin kişiden ibaret osmanlı kuvvetiyldi. ruslar bu savaşta 20.000'den çok zayiat verip gerçi çekilmek zorunda kalmılardı (bkz: hezimet) çünkü savunma tabyalarında sadece askerler değil imamıyla, köylüsüyle, genciyle, yaşlısıyla, kadınıyla erkeğiyle kars halkını bulmuşlardı. bu savunmada yalnız şehir halkından 6 kadın, 9 din alimi hoca ve 70 sivil şehit ve 230 yaralı verilmiştir. bu zaferin üzerine kars'a "gazi kars" adı verilmiş, üzerinde kars kalesi olan kartpostallar satılmaya başlanmış ve şehir birçok vesileyle şereflendirilmiştir. bu zaferde payı olan kanadalı general williams memlekete döndüğünde verdiği bir teklifle ottowa'nın 25 mil güneyindeki wellington kasabasının adı, "kars'ın cesur insanlarına hürmeten" (as a tribute to the brave citizens of kars) kars adını almıştır. yine aynı yıl paris'teki büyük bir açıkhava tiyatrosunda "1855 kars muharebesi" temsil edilerek türklerin burada rusları nasıl yendiği canlandırılmıştır.
  
  ancak ünvan, övgü karın doyurmuyordu. rusların yapamadığını yapan açlıktan ve fakirlikten dolayı kısa zamanda kars'ta kolera salgını çıktı ve şehir çok kayıp verdi ve zayıf düştü. ruslar bozgundan sonra da şehrin ablukasını sürdürüyorlardı ve açlık ve soğuk kars'ı teslim almıştı. insanlar son safhada artık ölmüş hayvan eti ve ot kökleri yiyerek hayatta kalmaya çalışıyorlardı. ve gazi kars, dünyayı titreten bu zaferden bir ay sonra 28 kasım 1855'te tek kurşun atılmadan şartlı teslim oldu. gazi kars artık şehit olmuştu.
  
  21 yıl sonra müşir ahmet muhtar paşa kumandasındaki kuvvetler 6 ayda yapıtıkları 4 meydan savaşında kendilerinden üç kat kalabalık düşman ordusunu yenip karsı geri almıştı. ancak belirtmek gerekir ki bu savaşta da 5.000-6.000 "köylü" gönüllü atlı milis ve bütün kars şehir halkı da mücadeleye katılmıştır. ata binmede ve silah kullanmada usta şehir halkı yine ruslara papuç bırakmamış ve yine kendi özgürlüklerini kendi elleriyle kazanmışlardı.
  
  gelgelelim 15 kim 1877'de alacadağ bozgununa uğrayan gazi ahmet muhtar paşa (gazi ünvanı kars zaferinden sonra verilmişti) ağırlaşan kış koşullarından dolayı erzurum'u korumak için geri çekildi. geri dönme sırası ruslardaydı.
  
  rus mareşal gran-dük mikhael'in ağır toplarla bombardıman ettiği kars 7 koldan yapılan düşman saldırısına kendi inisiyatifiyle direndiyse de 18 kasım 1877'de bu yıpratıcı saldırılar sonucu tekrar düşme acısını yaşadı. bu defa ruslar kars'ı üç gün boyunca yağma ettiler ve halktan, türklerin yanında olup mücadeleye katılanları tümden kırdılar.
  
  bu yenilgi ayastefanos anlaşmasıyla da teyit edilince karslılar erzurum'a göç etmeye başladı ve 3 yılda 120 binden çok karslı erzurum ve ötesine göç etti. hatırlatmak gerekir ki şu anda kars'ın nüfusu 70 bin 80 bin civarıdır. ruslar da buranın etnik yapısını değiştirmek için ermine, rum, asuri, yezidi (ne bulduysa) komşu unsurları kars'a yerleştirdi. ayrıcaukraynalı, alman ve hatta estonyalılara dahi buralardan köy vererek yine bu civarlara yerleştirdi.
  
  sıra enver paşa'nın müthiş(!) kafkas harekatına gelmişti. ilk adımda kars'a ve ardahan'a giren enver paşa'ya haddinden fazla cesaret gelmiş, ruslarda da panik başlamıştı. ancak enver paşa bulunduğu mevkiye ordunun içinde yetişmeden gelen bir insandı. çetin kış koşullarında allahüekber dağlarına girmeyi reddeden albayı görevinden alarak bu göreve kendisi geçmiş ve ordulara yürüme emri vermişti. (1915 ocak başı). yaptığı teftişlerde tüm orduyu tam donanımlı görüyordu. oysa türk ordusu çoğu zaman olduğu gibi komutana karşı mahup olmamak için elindeki sınırlı imkanları teftiş olunan birliğe sevk ediyor, teftiş bittikten sonra da bunlar diğer birliğe geçiyordu. enver paşa'nın mesafelerini kestirememesi, haritayı ynalış okuması, kış koşullarını tahmin edememesi ve o yıl kışın erkenden ve çok sert bir biçimde bastırması da çeşitli etmenler. sonuç: 60.000 askerden, bursalı, bolulu, istanbullu, trabzonlu, mersinli 60.000 askerden 50.000'i donarak hayatını kaybetmiştir. ve emre itaat eden bu askerler bu kadar güç koşullarda ölüm sınırında olduklarını gördükleri halde isyan etmemiş, emre itaat etmiştir. firar edenler de aynı akibete uğramış yönlerini kaybettikleri dağlarda ormanlara donarak kurda kuşa yem olmuşlardır. enver paşa her nasılsa ordusunu geri çekecek gücü bulmuş ve kendisini kurtarmıştır.
  
  rusların dönüşü bu defa daha fecidir. çoğunluğu yanında soğuktan koruyan giysiler olduğu için kendini koruyabilen subaylardan ve kıdemli erattan oluşan 10.000 bitik askerin karşısında tam donanımlı ve kış koşullarına hazır 80.000 rus askeri vardır. kars'ı kısa zamanda ve kolayca geri alan ruslar şehir ve köylerden silahsız, sivil 40.000 türkü "osmanlıların gelişine sevinmek" suçundan dolayı kılıçtan geçirmiş ve bunların evlerini yağmalamışlardır. rusların bölgeye yerleştirdiği ermeni ve rum göçmenler de bu cinayete ve yağmaya ortak olmuşlardır. bu soykırımın ardından öksüz kalan 22 bin çocuğa bakü islam hayır cemiyeti sahip çıkmıştır.
  
  talih karslıların yüzüne bir kere daha güler. çanakkale'de tarih ingiliz ve anzak kuvvetlerinin karşısına mustafa kemal'i çıkardığı için ingilizler türk boğazlarından geçememiş ve çarlığa takviye yapamamıştır. kızıl ekim devriminden sonra ortaya çıkan otorite boşluğunda sürgünde sağ kalan karslılar yurtlarına geri döndüler ve 3 mart 1918'de imzalanan breslitowsk andlaşması ile bolşeviklerin kars bölgesinin osmanlı devletine geri verilmesini kabul ettiler. fakat bu andlaşmayı tanımayan ermeniler kars bölgesinde savunmasız buldukları köylere saldırarak katliam ve yağma başlattılar. 23-24 nisanda kars şehir merkezine de saldırarak şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. mart-nisan 1918 zarfında ermenilerin yaptığı, beşikteki bebeklerin dahi öldürüldüğü katliamda ölenlerin sayısı 20 bini aşıyordu. 30 ekim 1918 modros mütarekesi ile türk ordusu 1914 yılındaki sınırlara çekilmeye mecbur edilince kars halkı yine ermeni istilacılarıyla karşı karşıya kaldı.
  
  bunu engellemek isteyen ve "wilson ilkeleri"ne dayanan bölge halkı batum, artvin, ahıska, nahcıvan bölgelerinde örgütlenerek 36.000 kilometrekarelik bir bölgede "cenubi garbi kafkas hükümeti"ni kurdular (18 ocak 1919)(bkz: cihangirzade ibrahim bey). kayıtlara göre bu hükümet 8.000 kişilik bir ordu dahi kurmuştu. ilk türk cumhuriyeti olan bu hükümet kendisini geçici hükümet olarak telakki ediyor ve gerekirse "türkiya" ile bağlantıya geçebileceğini söylüyordu. ingiliz kumandanı general thompson bu hkümeti resmen tanıdı. ancak çıkarlarına ters geldiği anda da hükümeti bastı ve ileri gelenlerden 13 kişiyi malta adası'na sürdürdü. bu hükümetin yerine kendi kurdurduğu kukla hükümet adına birçok toprağı ermenilere bağışladı(!). ancak kars hükümeti iş başındayken 15inci kolordu kumandanı kazım karabekir paşa'ya tahıl vererek silah satın almış ve ingilizlerin bu baskınından sonra dahi kendisini ermeni işgalcilere karşı bir ölçüde korumuştu. 1919-1920 yılları arasında ermenilerin yaptığı saldırılarda çoğu silahsız 43 bin türk daha öldürülmüştü. burada belirtmek gerekir ki, aynı yıllarda soykırıma uğradığını iddia eden ermenilerin bizzat iddia ettikleri soykırılan ermeni sayısı ise 35.000'dir.
  
  son olarak ankara'da kurulan genç cumhuriyetin ilk zaferi olarak kars geri alındı. kars'ın şehir merkezinin 1920 tarihindeki türk nüfusu ancak 4.000 idi! (yazıyla: dörtbin) 1920'de anayurda kavuşan kars o gün bugündür serhat ilimizdir ve kalkınmada bir kısım güneydoğu illeri kadar ayrıcalıklı, avrupalıların gözünde de öncelikli olmadığı için kendi yağında kavrulmakta, her zaman olduğu gibi yine kendi alınteriyle kendi kaderini çizmektedir.
• kars hakkında şöyle dolu dolu entry girilmemiş.
  
  biraz size kars seyahatimden izlenimlerimi ve yaptığım harcamaları kalem kalem paylaşayım. size biraz olsun yararım dokunursa, ne mutlu bana.
  
  şehre geleceksiniz kış ayında kar yağarken gelmenizi tavsiye ederim. şehir karla buluştuğunda bambaşka bir hüviyete bürünüyor.
  
  ulaşım;
  
  şu pandemi döneminde doğu ekspresi çalışıyor mu bilmiyorum ama çalışıyorsa bile 24 saat milletle aynı trende kalmak pek hoşuma gitmezdi o yüzden uçakla gittim.
  
  pegasus gibi havayollarında gidiş dönüş ortalama 300 tl'ye bilet bulabilirsiniz.
  
  havalimanı şehire 6 km uzaklıkta. indiğiniz gibi neredeyse şehirdesiniz.
  
  yemek;
  
  kaz evi'ne gittim fakat bana şişirilmiş balon bir mekan olarak geldi. menü'deki her yemek yok. sizi üstü kapalı otomatik kaz yedirmeye çalışıyorlar.
  
  kars'ta mümkün olduğunca kaz yemeyin. çünkü yedikleriniz istanbul'daki yediğiniz kazla aynı olacak. kars kazı değil malesef.
  
  evelik çorbası ve hangel'i denedim. ortalama tatları vardı.
  
  cağ kebabı yemek isterseniz kosor cağ kebapçısına gitmenizi tavsiye ederim. ben şahsen güzel bir hizmet aldım. 2 şiş kebap + yoğurt + açık ayran + bir tabak soğan ve bir tabak yeşillik için toplam 26 lira ödedim. hiçbir şey...
  
  mekandan bir kare; https://eksiup.com/p/zn432892qagh
  
  her ne kadar yöresel yemek olmasa da belediyenin karşısındaki antep lahmacun'da güzel bir lahmacun yiyebilirsiniz.
  
  bir kahve içeyim derseniz, rahat bir ortam bulmak zor. ama bütün şehri dolaştıktan sonra kahve diyarı'na girdim. gayet rahat bir ortamı var. tavsiye ederim.
  
  konaklama;
  
  oteller birazcık pahalı. o yüzden airbnb'den ev bularak kaldım. 2+1 daireye günlük 125 tl ödedim ki o evde 5-6 kişiye kadar kalabiliyorsunuz.
  
  şehiriçi ulaşım;
  
  açıkçası özel arabanız yoksa biraz sıkıntı çekeceksiniz demektir. çıldır gölü ve ani harabeleri merkezden en az 50 km uzaklıkta ve birbirinden farklı yerlerde.
  
  bu işi airbnb'deki kaldığım evin sahibi çözdü. sağolsun kendi arabasıyla; günlük 350 tl'ye şehir içi müzeler, ani harabeleri, çıldır gölü hepsini gezdim. burada kendisini yazmam doğru olmaz, reklama girer. ama mesaj atarsanız numarasını verebilirim.
  
  kars merkez, ani harabeleri ve çıldır gölü üçgeni haritası; https://eksiup.com/p/j8433174q6ej
  
  turistik yerler ;
  
  ani harabeleri; harabe falan ama bütün şehri gezmem bir buçuk saatimi aldı. inanılmaz bir müstahkem bir mevkiye kurulmuş.
  
  şehrin karşı tepesi ermenistan.nöbetçi kulelerini görebiliyorsunuz. harabeleri gezerken ulan bu adamlar beni sniper'la indirmesinler diye tırsmadım da değil :d
  
  ermenistan sınırı; https://eksiup.com/p/8f432893e8r7
  
  ani harabeleri feci uçurum. hani ayağınız kaysa aşağıya yuvarlanmamanız işten bile değil. karlı ve buzlu bir günde gitmenizi pek tavsiye etmem.
  
  ama antik şehre gram bakmamışlar. her yerde çöpler, yere eğilmiş demir çitler, hayvan dışkıları insan gezerken utanıyor.
  
  malesef o görüntüler;
  
  1 ) https://eksiup.com/p/fs432895z56v
  
  2 ) ulan araba lastiği oraya nasıl geldi ?
  
  https://eksiup.com/p/ak432897gpz4
  
  ve 8-9 tane yapı dimdik ayakta ama içine girdikten sonra inanılmaz sinirleniyorsunuz. millet ismini yazmış, doğum tarihini yazmış.
  
  her yapıya bir güvenlik görevlisi koymak çok mu zor. siz oraya adam koymazsanız millet duvarlara skini de sürter, yazı da yazar.
  
  vandallık 1 ) https://eksiup.com/p/jz432898qj9y
  
  vandallık 2)
  
  bak bir de üç hilal çizmiş. ulan şimdi sen milliyetçi misin kofik ?
  
  https://eksiup.com/p/hq432900b5ar
  
  şunu yapanları yemin ediyorum , at arabasının arkasına bağlayıp şehirde dolaştırsam yine içim soğumaz.
  
  neyse biraz da güzel fotoğraflar paylaşayım;
  
  1) https://eksiup.com/p/tq432926o4pc
  
  2) https://eksiup.com/p/gm432927qawo
  
  3) https://eksiup.com/p/zy43292887hq
  
  4) https://eksiup.com/p/bc432929ukq3
  
  bu arada giriş 15 tl ama kapıda kimse yoktu ben de bedavaya girdim.
  
  kars müzesi;
  
  giriş ücretsiz. çok büyük bir müze değil ama dinozor kemikleri, yontulmuş taşlar, kafkas kültürüne ait eşyalar bulabilirsiniz.
  
  dinozor kemiği; https://eksiup.com/p/vm433167cutj
  
  engelli vatandaşlar müzenin üst katına rahat çıkabilsinler diye mekanik bir düzen kurmuşlar. kimin aklına geldiyse binlerce kez teşekkür etmek gerek. ince bir düşünce;
  
  https://eksiup.com/p/pz4331723gh7
  
  kafkas savaş tarihi müzesi;
  
  beklentilerimin üstünde bir müze oldu. müze dediğin böyle olur. giriş 10 tl. büyük bir müze değil ama gitmeye kesinlikle değer.
  
  insan canlandırmalarını vitrin mankeniyle yaparlar diyordum ama kendilerini aşmışlar. gerçek kadar canlı canlandırmalar;
  
  1) https://eksiup.com/p/2a432901k3iu
  
  2) https://eksiup.com/p/m84329022mpj
  
  3) https://eksiup.com/p/244329037xp6
  
  4) https://eksiup.com/p/g7432904cb48
  
  çıldır gölü;
  
  ben kar olmadığı zaman gittiğim için çok bir şey yapamadım. gittim gördüm döndüm.
  
  genel izlenimler;
  
  - 2 gün gayet ideal bir süre. 2 günde her yeri görürsünüz.
  
  - istediğiniz kadar milliyetçi olun, keşke şehir ruslarda kalsaymış, malakanlar da şehri terketmeseymiş diyorsunuz. şehrin ruhuna derinlik katan neredeyse bütün yapılar rus ve baltık mimarisi.
  
  - kars belediyesi kadar kötü bir belediye az bulunur. adamlar belediyecilik dersi veriyor ama tersten :d
  
  bütün çöp konteynerları dolu ve hepsi eğri büğrü. çöpler artık yolun ortasına taşmış.
  
  bildiğim kadarıyla şehire kayyum atamışlar. kayyum'un varlığıyla yokluğu bir. sayın yetkililer o çöplerin doğada kaybolması biraz zaman alıyor. sizin o çöpleri almanız gerek malesef. kusura bakmayın size de zahmet verdik.
  
  - şehir insanını çok sevdim. öyle uçarı kaçarı saçma sapan tipler yok. öyle aman aman mülteci de görmedim.
  
  - şimdi size şehirde kamerama takılan bazı güzel mi güzel binaları sizlerle baş başa bırakıyorum
  
  1) https://eksiup.com/p/6n432909jm4g
  
  2) https://eksiup.com/p/bf432910d6xn
  
  3) https://eksiup.com/p/hq432912ipwm
  
  4) https://eksiup.com/p/xt432913kz8q
  
  5) https://eksiup.com/p/tb432914aokg
  
  6) https://eksiup.com/p/ow432915dub8
  
  7) https://eksiup.com/p/58432916vm23
  
  8) https://eksiup.com/p/9i432917djqb
  
  9) bu fotoğrafı çekerken yaşlı bir teyze yanıma geldi. bu evin fotoğrafını neden çekiyorsun dedi. ben de hoşuma gittiği için dedim. sonradan anlattı ki bu evde daha önceden kars'ın belediye başkanı oturuyormuş.
  
  https://eksiup.com/p/9r43291965vt
  
  10) https://eksiup.com/p/nt4329244pcv
  
  + ek olarak eski kars kaşarını çapan süt ürünleri mağazasından aldım. 2 kilo 300 gramına 105 tl verdim. kaşarın tadı enfes.
  
  eski kaşar; https://eksiup.com/p/h8433178iyz4
  
  yazıyı okuduktan sonra bir fav veyahut bir teşekkür mesajı çiçek gibi olur. sağlıcakla...
  
  edit: yeni fotoğraflar ve açıklamalar eklendi.
• rusların elinde olduğu 1897 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre, nüfus yapısı:
  
  rus -------------------------------- 10,965
  polonez -------------------------- 12
  yunan ---------------------------- 23,525
  estonyalı ------------------------ 280
  osetin --------------------------- 2,330
  kürt ------------------------------ 26,434
  ermeni -------------------------- 37,094
  kaldeli --------------------------- 321
  iranlı ----------------------------- 81
  türk ------------------------------ 41,823
  türkmen ------------------------ 8,893
  karapapak türkleri ----------- 24,134
  nogay türkleri ----------------- 2,556
  
  olan şehir.
  
  kaynak : ilber ortaylı, osmanlı'da milletler ve diplomasi.