• cok uzun yazi. kahvenizi ve kurabiyenizi alin ve okumaya baslayin.

    sili televizyonunda yayinlanan los mil dias ( bin gun ) belgesilinin cevirisi olan bir yazi. darbeye kadar gecen bin gunun anlatildigi bir yazi dizisi.

    vol 1

    eduardo montalvo frei iktidari, yapilmak istenen egitim ve tarim gerceklesmemesinden dolayi baslayan problemler ile bitiyordu. 1970 secimleri bu olumsuzluklarin getirdigi problemlerle basladi. unidad popular partisi, sosyalist ve komunistler ile birleserek salvador allende´yi aday gosterdi, allende´in hedefi sili´yi sosyalist bir duzene sokmakti. allende konusmalarinda diger ulke baskentleri artik sili´de bulunan yer alti zenginliklerinin, sili ve halkina ait oldugunu bilmesi gerekir diye vurguluyordu. kasit ettigi baskent elbetteki washington idi.

    allende´nin karsisandaki adaylar demokratik hristayanlarin adayi radomiro tomic, liberal partinin daha oncede baskanlik gorevi yapmis arturo alessandri vardi.

    4 eylul 1970 yilinda yaklasik olarak 3,5 milyon secmenin katildigi secimde allende oylarin %36,63 unu alarak 39 bin oy farkiyla secimi kazandi. sili´de baskanlik secimi, gorevdeki baskanin gorev suresinin bitiminden once yapilir, bu nedenle allende iktidardaki frei´in gorev suresinin bitmesini beklemekteydi. allende´nin secimleri kazanmasi bazi kesimlerde sok etkisi yaratmis, bazi politacilar allende´nin baskanligini engelleme yollari aramaya baslamisken, richard nixon´da allenin baskanligin engellenmesi talimatini vermistir. 24 ekimde kongre secimlerin gecerli yada gecersiz olacagi aciklamasi yapmadan once iki plan hazirlanir track one ve track two.

    track one planina gore, kongre allende´nin galibiyetini yok sayacak, arturo alessandri goreve getirilip erken secim ilan edilecekti, allende, demokratik hristiyanlarin destigini alinca bu plan suya dusmus oldu.

    trak two plani ise, silahli kuvvetleri harekete gecirip secimlere mudahale edilmesi uzerineydi. generel roberto viaux basinda oldugu grup sili genelkurmay baskani rene schneider´i kacirip bir kaos ortami yaratmak icin plan yaptilar. plani hareketa gecirdiler fakat general rene´nin korumalari direnince silahli catisma yasandi ve general rene hayatini kaybetti. general rene, askeri siyasetten uzak tutma cabasi icinde oldugundan, olumunun kaos etkisi yaratacigi dusunuluyordu. general rene´nin cenaze toreninden diger siyasilerin allende´den uzak durmasi, allende´ye bu suikastin ona bir mesaj oldugunu dusunduruyordu.

    emekli olduktan sonra paraguay´a yerlesen general roberto viaux, yuksek rutbeli subaylar´in emirleri dogrultusunda sili´de marksist bir hukumentin onune gecmek icin bu suikasti isledigini itiraf etmis, pismanlik duymadigini ve yapmasi gerekeni yaptigini soylemisti.

    51. gun : 27 ekim 1970 te, kongreso tum olumsuz gelismelere ragmen 3 kasim 1970 tarihinden 3 kasim 1976 tarihine kadar allende´nin baskanligini onayladi. 3 kasim 1970 de diger siyasi parti liderlerinin katilmadigi, iktidardaki baskan frei, allende´nin elini sikmadan baskanligi devrettigi sonuk bir yemin toreni oldu.

    90. gun : allende´nin ilk hedeflerinden biri silili cocuklarin hayatini ileri seviyeleri getirmekti. bunun icin cocuklara hergun yarim litre sut verilmesini sagladi, kreslerin sayisinin arttirilmasi icin emir verdi. diger onemli hedefi ucretlerin arttirilmasi, sinif farkinin ortadan kaldirilmasi ve devletin kontrolu altinda sanayi ve tarim devrimi yapilmasaydi. kirk maddelik bir plan yapilmisti, ilk onemli bes madde : esit emeklilik hakki, butun cocuklara sut, issizlige son vermek, maaslarin arttirlmasi ve siyasilerin gereksiz yurt disi seyahatlerini bititmek. yapilan aristirmalara gore kamu kuruluslarinda %18 oraninda eleman acigi bulunmaktaydi ve bu acigi diger kurumlardan eleman takviyesi yaparak kapatmayi dusunmuslerdi ama beklenildigi gibi olmadi ve bazi kuruluslarda grevler basladi. bunun sebebi allende´nin partisine yakin olanlari daha iyi getirilmesinden kaynaklamaktaydi. ısciler arasinda bolunmeler basladi. allende´nin bir diger hedefi ozel bankalarin kontrol alinmasaydi, bunun icin kanun cikararak 16 ozel bankaya el konuldu.

    sirada iki buyuk amerikan sirketinin elinde bulunan bakir madenlerinin millilestirilmesi vardi. kongrenin onayi ile amerikan sirketlerine hic birsey odenmeden madenler yeni cikarilan kanunla millilestirildi. artik amerika ile iliskiler gerilmis, amerikan hukumeti allende´yi istenmeyen adam ilan etmisti.

    sira tarim reformuna geldi, tarima elverisli alanlarin tekrar pay edilmesi, mapuche yerlilerinden alinan topraklarin kendilerine tekrar verilmesi planlaniyordu. cikarilan kanun ile topraklar pay edilmeye baslandi, buyuk ciftlikleri olanlardan kamulastirma ile belirli oranda toprak alip, topragi olmayan koylulere pay edilmeye baslandi. frei doneminde kamulastirma orani %30 iken, allende doneminde oran %70 idi, 3 milyon hektar toprak kamulastirilmisti. allende hukumetinin en cok elestiri alan projesi bu kamulastirma calismasi olmustu. buyuk ciftlik sahipleri servetini kaybetmis, topragi isleyecek bilgisi ve ekipmani olmayan kisiler yuzunden tarimda gerileme yasanmaya baslamisti.

    secimlerin uzerinden dort ay gecmis iken, sili halkinda bolunme basliyordu. ulkenin komunist bir yonetime dogru gitmekte oldugu dillenmeye baslamisti. bu durumdan korkan silili zenginler ulkeyi terk etmekte buluyordu. hava alaninda ev, araba, toprak vs.. satislari yapiliyor ve zenginler paralarini baska ulkelere goturuyordu.

    richard nixon sili´de olanlari kaygiyla izliyordu. 1970 yilinda sili´de gorevli olan amerika buyuk elcisi edward korry nixon ile yaptigi toplantiyi soyle anlatiyor : nixon 4-5 dakika boyunca allende´ye kufurler ederek onu bitirecegini soyluyordu, avucunun icini yumruklayarak allende´yi ekonomik yonden ambargo ile mahvedecegini soyluyordu. nixon´un endisesi sili hukumetinin yavas yavas kuba modeli sosyalizmi hayata gecirmek istemeseydi.

    daha allende iktidara gelmeden once kurulmus olan asiri solcu ve kuba destekli mir grubu sinif ayrimi olmayan sosyalist yasami destekliyordu. bu grup zengin ciftcileri tehdit ederek topraklarina el koyuyor, banka soygunlari yaparak parayi fakir koylulere dagitiyordu. grubun basinda bulunan kisi allende´nin yegeni olan andres pascal allende idi. mir grubu, silahlanarak allende´nin gayri resmi koruma grubu olan gap i kurdu. bu grubun basinda ise manuel cortez bulunuyordu.

    pascal allende kendisiyle yapilan roportajda, allende´nin kendisine eylemlerinden dolayi cok kizdigini hatta evinden kovdugunu soyluyordu. zaman gectikten sonra allende´nin babasiyla konusup kendisine bir hediye yolladigini, paketi actiginda icinde 45 lik colt tabanca ve bir not buldugunu, notta yazilan secmis oldugu yolu begenmedigini ama secmis oldugu bu yolda guvenli olmasi icin silahi hediye ettigini yaziyordu.

    mir ve gap grubunun asiri sekilde yukselmesi uzerine bu gruba dur demek icin milliyetci vatan ve ozgurluk grubu kuruldu. bu grubun basinda pablo rodriguez bulunuyordu. allende ise aciklamalarinda bu grubun cia ile iliskisi oldugunu vurguluyordu.

    278. gun : 1971 yili haziraninda sili halk arasinda kutuplastirmayi baslatan olay yasandi. 8 haziran 1971 de kisa adi vop olan asiri solcu vanguardia organizada del pueblo grubu sili eski ic isleri bakani eduardo perez zujovic´i pusu kurarak oldurduler. bu grubun uyeleri daha once banka soygunlarina karismis ise de allende tarafindan affedilmislerdi. zujovic, frei iktidarinda ic isleri bakani olarak gorev yapiyordu ve solcu dusmani olarak tanimlaniyor ve 9 mart 1969 yilinda puerto montt sehrinde polisin ates acmasi sonucu olen 9 kisinin sorumlusu olarak goruluyordu. allende katillerin bulunmasi icin talimat verdi, olaya karisanlardan ronald rivera olduruldu, kardesi arturo rivera intihar etti ve heriberto salazar canli bomba olarak polis merkezine saldirarak uc polisin olumune sebeb olarak öldü.

    308. gun : 8 temmuz 1971 tarihinde merkez ussu illapel olan 7.5 siddetinde deprem yasandi. deprem sonucu 85 kisi öldü, 451 kisi yaralandi ve 284 bin kisi depremden zarar gordu.

    1971 yilinin ilk 6 ayinda sili´de ekonomi iyi yonde gitmekteydi. ıssizlik %4 dusus, ekonomik gelisme %8 artmis durumdaydi. piyasada iyi para donuyor, ithalat 3 kat artmis durumdaydi, maaslara %40 oraninda zam yapilmisti o alti ay icin herkes, hayatimda hic bu kadar fazlz para kazanmadim diyordu. ama bu guzel gunler fazla uzun surmeyecekti.

    1971 yilinin sonlarina dogru ilk sinyaller gelmeye basladi. zam yapilan maaslarin odenmesi icin merkez bankasi normalin iki kati karsiliksiz para basiyordu, artan ihtalat urunlerinin odenmesi icin piyasada dolar bulmak zorlasiyordu ve sili 1971 in sonlarinda dis borclarini odeyemeyecek duruma geliyordu. allende kredi aramalarina basladi fakat amerika tum kapilari kendisine kapattiriyordu. allende´ye yardim eden sadece amerika ile problemleri olan diktator franco idi. franco´nun vermis oldugu uzun vadeli krediler ile allende bir nebze olsun nefes almis oluyordu . fakat 1971 in sonlarina dogru rekor duzeyde artan enflasyon ve ekonomik krizden dolayi artik sokaklarda sagci ve solcu ogrencilerin catismalari baslamisti.

    devam edecek
  • vol 2
    1971 yili kasim ayina gelindiginde ekonomik kriz artik evlerde hissedilmeye baslanmisti. sagci ve solcu gruplarin kavgasi tansiyonu yukseltiyor ve ulke yavas yavas iflasa dogru ilerliyordu. temel gida urunleri piyasada bulunmuyordu, enflasyon artisi kontrol edilemiyordu. ilk 6 ayda gerceklesmis olan ekonomik iyilesme artik kotu bir tablo yansitmaktaydi. hergun tekrarlaran grevler ve is durdurma eylemleri allende´yi caresiz birakiyordu.

    433. gun : bu kadar sikintilarin oldugu bir donemde sili halkini ikiye bolen bir olay gerceklesti, fidel castro´nun sili ziyareti. 10 kasim 1971 de fidel 10 gunluk bir gezi icin sili´ye geldi. ama gezi beklenildiginden uzun surdu, yaklasik bir ay. fidel gezi suresi boyunca bakir madenlerini, fabrikalari ve universiteleri ziyaret etti, bazi sehirlerde halka konusma yapti. fidel´e bu gezide o siralarda ismi bilinmeyen ama daha sonra sili´nin yonetimini ele alacak santiago garnizon komutani olan general augusto pinochet eslik ediyordu. fidel´in gezisinin uzun surmesi, katildigi etkinliklerde cosup eglenmesi sili basinini kizdirmaya baslamisti, artik basin fidel dans ederken biz yiyecek bir seyler ariyoruz baslikli manset atiyorlardi. allende´nin yardimcilarindan biri olan ricardo muñoz, daha bir hafta gecmeden allende bu ziyaretten rahatsiz olmaya baslamisti, ikinci hafta dolayli yollardan artik fidel´e gitmesi gerektigi bildirildi diye demec vermisti. 3 aralik 1971 de estadio nacional´de veda toreni yapilarak fidel yolcu edildi.

    463.gun : 1971 yilinin sonlarina dogru gida uretimi yapan firmalar uretimlerini durdurdular. baskent santiago´da et bulunamiyordu, gelen deniz urunleri ise halkin ihtiyacinin cok altindaydi. allende´nin ekonomi bakani jose cademartori´ye gore ise bu firmalar hukumeti zor duruma sokmak icin kara borsacilik yapiyordu.

    ulkedi kriz ortamina ragmen, allende hukumeti metro insaatina hiz veriyor, zengin semtlerinde alis veris merkezleri aciyordu. allende´nin cok onem verdigi proje olan gabriela mistral kultur merkezinin insaati buyuk bir hizla ilerlemekteydi, ne yazik ki bu kultur merkezi askeri darbe olduktan sonra pinochet´in gizli karargahi olacakti.

    673. gun : 1971 temmuzunda sili halkinda ki kutuplasma yasama etki etmeye baslamisti. sagci gruplar allende´´yi makaminda ziyaret ederek hosnutsuzluklarini dile getiren bir manifesto verdiler. o toplantida bulunan julio bazan ziyareti anlatiyor : allende problemlerimizi ve tehditlerimizi duymazdan geldi, bizleri efemine bir grup olarak gordugunu ve tehditlerimizden korkmadigi belirtti.

    12 kasim 1972 de 56 bin kamyoncunun katildigi grev basladi. kamyoncular hukumetin kurmus oldugu icin tasimacilik sirketinin kapatilmasini, kredilerde esneklik yapilmasini ve yedek parca ithalatinin arttilmasini talep ediyorlardi. allende´ye gore bu grev kendisine karsi amerika tarafindan finanse ediliyordu. kamyoncularin grevi benzin istasyonlarina yansidi, benzin bulamayan istasyonlarda satisi durdurma karari aldi.

    allende kamyonculara seslenerek : faşistlerin ve onları destekleyen gericilerin hileli manevralarına aşılmaz bir engel oluşturacağız. bu engel , şili'ye karşı çıkan emperyalist piclerin çıkarları icin onlarla işbirliği yapanlara karşı, iç savaş arayanlara karşı olacak.

    allende´nin bu konusmasi tansiyonu dusurmeye yetmedi, kamyonculardan sonra otobus soforleri de greve basladi ve kucuk esnaf kepenk kapatmaya basladi. hukumet bu eylemlere sert bir dille cevap vermedi, dukkanlar polis zoruyla acilmaya zorlandi, bu emre direnenler goz altina alinmaya basladi.

    791. gun : bitmek bilmeyen grevler ve enflasyon %173 lere kadar yukselmesi uzerine generallere kabine yer vermek zorunda kaldi. general carlos prat ic isleri bakanliga, amiral ısmael huerta bayindirlik ve iskan bakanligina, general claudio sepúlveda maden bakanligina getirildi. askerlerin gorevi gelmesi bazi asiri sag goruslu kisilerde hukumeti askerlin yardimiyla bitirme dusuncesini ortaya cikardi. bu kisiler patria ve libertad orgutu altinda sag goruslu universite ogrencilerine silahli egitim vermeye basladilar. bunun uzerine solcu gruplar da koylerde ve fabrikalarda orgutlenmeye basladi.

    818. gun : allende birlesmis milletler toplatisi icin amerika, meksika ve kuba gezisine basladi, geziye baslarken sili tarihinde bir ilk olarak yerine vekil olarak general carlos prats´i birakti.

    enflasyonun yukselisi onlemiyordu ve temel tuketim malzemeleri hala karaborsadaydi ve sili halki yeni bir olusumla tanisiyordu, bitmek bilmeyen kuyruklar. seker, un, pirinc, margarin gibi gida maddelerine ulasmak icin 4-5 saat kurukta beklenmesi gerekiyordu. artik sili halki tamamen kutuplasmisti, bir tarafta isciler, koyluler oteki tarafta sanayiciler, zengin kisim ve sag goruslu politikacilar. enflasyoun yukselmesi artik kontrol edilemiyordu,

    22 aralik 1972 de uc is adami, hotel carrera´da toplanarak ulke capinda grev baslatma karari aldilar. allende´ye gore bu eylemin arkasinda da cia bulunuyordu. televizyon programlarinda sag goruslu politakacilar ulkeyi daha iyi organize olmus bir ekibin yonetmesi gerektigi soyluyordu, kast edilen bu ekip silahli kuvvetler idi.

    1972 yili enflasyonun durdurulamayan yukselisi ve devam eden kuyruklarla bitiyordu. allende hukumeti bir acil durum plani hazirladi, bu plana gore grevde bulunan kamyonlara devlet el koydu ve baskent santiago´ya temel gida urunlerinin tasimasi saglandi. daha sonra demir yollari grevi de polis baskisiyla bitirilip ulkenin ic kesimlerine yardim gonderilmeye baslandi.

    1973 subatinda, artik bazi temel gida urunlerinin dagitimi karneye baglandi. haftada bir sepet dolusu temel gida urunu veriliyordu, kimilerine gore iktidar kendine yakin olanlara karne dagitimini daha once yapmis ve iktidara yakin olan kisiler daha cok yardim alabilmekteydi. karne dagitimida cozum olmadi, kara borsacilik onlenemez hale gelmisti, piyasada seker, kahve, pirinc, yag bulmak artik mucize gibi birseydi.

    913. gun : 4 mart 1973 te parlamento secimleri yapildi. secimlerden once sag partilerin amaci mescliste cogunlugu ele gecirip, allende hukumetini bitirmekti. secim sonuclari sag partilerin istedigi gibi sonuclanmadi, mecliste yeterli cogunlugu saglayamadilar. secimlerden sonra 27 mart 1973 te, allende hukumette bir degisiklige gitti, bakanlik gorevinde bulunan generaller gorevlerini birakilar.

    918. gun : secimlerden 5 gun sonra allende hukumeti daha cok polemik yaratan bir reformu acikladi, herkese esit egitim. bu programa gore fakir ailelerin cocuklari, zengin ailelerin cocuklarinin okudugu kolejlerde parasiz egitim alma hakkina sahip olacaklardi. kimi politikacilara gore bu elma ve armutu birlestirmek gibi absurd sayiliyordu. sili katolik klisesi de programi elestirince sokaklarda ogrenci olaylari basladi. bu tepkilerden sonra hukumet bu programi iptal etmek zorunda kaldi.
  • vol 3

    19 nisan 1973 te bakir madenlerinde calisan madenciler maaslarinin arttirilmasi icin greve basladilar. sili ekonomisinin %30 gelir kaynagini bakir madenleri olusturuyordu. halkta madencilere destek olmak icin sokaklarda protestolara basladi. madenciler hukumetten beklediklerini alamadiklari icin rancagua´dan baskent santiago´ya dogru yuruyuse basladilar. allende hukumeti madencilerin santiago´ya girisine izin vermedi ve madenciler polis barikati ile engellenmeye calisildi. madenciler ve polis arasinda siddetli catismalara basladi, madenciler yanlarinda getirdikleri dinamitler ile polise karsilik veriyordu. sonucta kazanan taraf madenciler oldu ve santiago´ya ulastilar, universidad catolica ogrencileri madencileri universitede agirlamak isteyince, karsit gruplar arasinda siddetli bir catisma yasandi. madenciler baskanlik sarayina kadar ulasinca, allende zoraki olarak madenciler konusma yapmak zorunda kaldi, grev yapanlara nefret beslemedigini acikladi.

    haziran 1973 un ilk gunlerinde askerler nabiz yoklamasi gerceklestirdi, binlerce iscisi olan cuproch grubuna olasi bir darbede nereye kadar yanlarinda olacagini sordular. allende gelismelerden rahatsiz olup hemen askerleri toplantiya cagirdi. askeri kanadi general augosto pinochet temsil ediyordu ve allende´ye askerlerin darbe girisiminde olmadigini bildirdi. allende bu olanlardan patronlari sorumlu tuttu, kepenk kapatarak darbeye zemin hazirladiklarini soyledi.

    29 temmuz 1973 te yarbay roberto souper komutasinda tanquetazo kod adli mini darbe gerceklestirildi. 18 tanktan olusan bir konvoy sabah saat 08:30 kisladan cikarak baskanlik sarayina dogru ilerlemeye basladi. sabah sabah tanklari sokakta goren sili halki bekledikleri askeri darbenin gerceklestigini dusunmeye basladilar. saat 9:00 da baskanlik sarayi la moneda tanklarla cevrilmis durumdaydi. askerler baskanlik sarayi cevresinde mevzi almaya basladiktan sonra, allende´ye bagli muhafizlar ile asker arasinda catisma basladi. genelkurmay baskani carlos prats kendine bagli olan askerleri olay yerine sevk ettikten sonra duruma mudahele etmek icin olay yerine geldi. prats yanindaki hukumete bagli olan askerlerle baskanlik sarayina gelerek olaya mudahale etti, prats´in olaylari yatistirmasi icin guvendigi isim general augosto pinochet´ti. saat 11 de darbeci askerler teslim oldu, mini darbenin bilancosu 22 olu 50 yarali oldu. ayni gunun aksami allende, kendi yandaslarini baskanlik sarayina cagirarak bir konusma yapti.

    tanquetazonun gerceklesmesinden sonra hemen sivil halkin elindeki silahlari orduya teslim edilmesi kanunu cikarildi. askerler artik sivil halki gozetim altinda tutuyor, istedikleri yerlere operasyon yapip arama gerceklestiriyorlardi. genelkurmay baskani carlos prats bu sefer savunma bakani olarak ataniyordu. carlos prats bu goreve geldikten sonra askeriyeden emekliligini istiyor ve yerine gececek olan yeni genelkurmay baskani olarak augosto pinochet´i seciyordu.

    sorunlar bir turlu bitmiyordu, grevler, protetolar derken isciler calistiklari fabriklari isgal ederek uretimi tamamen durduyordu. tum sili genelinde bulunan 31 iplik fabrikasi tamamen isciler tarafindan isgal edilmis ve uretim durdurulmustu. baskent santiago´da uc bin isci grevdeydi bu grevler allende´ye buyuk sikinti yaratiyordu. ısverenlerin lokavt ilan edip uretime baslama cabalarida, isciler arasinda bolunme yaratip isciler arasinda catismalara kadar gidiyordu.

    temmuz 1973 te artik sili halki tamamen iki kutuba ayrilmisti ve ulke yavas yavas ic savasin esigine dogru gidiyordu. sokaklarda catismalara her gecen gun daha da siddetleniyordu.

    allende yavas yavas popularitesini ve guven kaybediyordu.
  • vol 4

    1973 temmuzu sonlarinda yazili basinin ve radyonun halki kiskirtici haber yaptigi dogrultusunda allende´nin emriyle alti radyonunun yayinina son verildi. problemlerin onunce gecilmesi adina hukumet gazetelere kagit satimini durdurdu.

    sokaklarda catismalar artan hiziyla surerken, generaller kendi aralarinda toplanarak plan yapmaya basladilar. allende gelismelerden rahatsizdi, bir ogle yemegi sirasinda general arturo yovane´ye : icinizden bazilari benim gidecegimi zannediyorsa yaniliyorlar, buradan sadece cesedim cikar diyordu. allende´nin partisinde de artik catlak sesleri yukselmeye baslamisti, gunden gune allende´ye olan guven azaliyordu. bu sirada hava kuvvetleri ve sili polis teskilati askeri darbe icin karar almis bulunmaktaydi, fakat kara kuvvetlerinin olayin icinde yer alip almayacagi henuz belli degildi. genelkurmay baskanligi gorevine kadar yukselel pinochet, bu goreve hukumete bagliligindan dolayi getirilmisti ve olasi bir darbede hangi tarafta olacagi kestirilemiyordu.

    kamyoncularin grevi hala devam etmekteydi ve cozulcek gibi gozukmuyordu, santiago´da urunlerin temininde buyuk bir sikinti vardi, benzin istasyonlarida kamyoncularin grevi bitene kadar benzin satisini durduklarini acikladilar. baskent santiago´da butun dukkanlar kapali vaziyetteydi, artik allende hukumeti yolun sonunda dogru ilerliyordu.

    27 temmuz 1973 gunu allende´nin emir subayi arturo araya evinde olduruldu, sili´de artik tansiyon yukselmis acik acik is savas yada askeri darbe senaryolari yazilmaya baslanmisti. allende artik cikis yolu aramaktaydi, allende kardinal raul silva´dan diger parti liderleri ile diyalog kurulmasi amaciyla yardim istedi. eski baskan eduardo frei bu cagriya cevap vermedi, diyaloga cevap veren ilerki yillarda baskan secilcek olan patricio aylwin ise allende ile hukumet kurmaya yanasmadi ve allende´ye istifa etmesini tavsiye etti. agustos ortasinda allende tekrar kardinal raul silva´dan yardim istedi, raul silva kendisine artik yolun sonuna geldigini belirten su sozu soyledi : su an sili´de demekrosiyi saglayan baskan olarak gitmek yada kalarak sili´de demokrasiyi mahveden baskan olarak taninma imkaniniz var.

    allende´nin iktidarinin ucuncu yili kutlamalarinin ertesi gunu, binlerce kadin ellerinde bos tencereler ile baskanlik sarayinda onunde allende´nin istafisini isteyen protestoya basladilar. bu arada askerlerde bos durmayip hiz kazaniyorlardi, darbe tarafinda olan hava kuvvetleri ve polis teskilati deniz kuvvetlerinide kendi tarafina cekmislerdi, belirsiz olan general pinochet idi.

    7 eylul 1973 te generaller escuela militar´da toplanti yaptilarve general pinochet´i darbeye ikna ettiler. 9 eylul 1973 te d day olarak 11 eylul 1973 saat 06:00 kabul edildi.
  • vol 5

    bu yazida, darbeye taniklik ve icinde yer alan sahislarin hatiralari mevcuttur.

    11 eylu sabahi saat 6 da allende´nin evinin telefonu caldi, telefona cevap veren korumaya deniz kuvvetlerinin valparioso limanini ablukaya aldigi haber verildi. allende hemen pinochet´e ulasmaya calisti fakat basaramadi, allende santiago garnizon komutani general herman brady´e ulasti ve neler oldugunu sordu, aldigi cevap askerlerin kislasinda oldugu ve herseyin normal olduguydu. allende´nin dusuncesi bunun sadece belirli bir kisim tarafindan planlan bir hareket olduguydu, pinochet´in hala kendisine bagli oldugunu dusunuyordu. allende evinin onunde korumalarina bunun bir darbe oldugunu ve acilen baskanlik sarayina gitmesi gerektigini soyledi, korumalarina sonucunda olum olabilecegini ve isteyen kisilerin saraya gitmemekte serbest oldugunu soyledi. saat 6:45 te allende ve korumalarinin oldugu uc arac evden ayrildi.

    o tarihte 22 yasinda olan isodro garcia, allende´nin korumasaydi. allende´ye baglilik yeminimiz vardi, gerekirse onun icin olume gitmeyi kabul etmistik diyordu.

    manuel carrillo, 18 yasinda tacna´da askerlik gorevini yapmaktaydi. o sabah yataklarindan kaldiriklarinda neyle karsilacaklarindan haberi yoktu. komutani askerlere somon rengi fular dagitti, bunun anlami dardeben yana olanlar somon rengi fular, darbe karsiti olan ve allende´nin yaninda olanlar yesil fular taktigi icin kisileri ayirt etmek icindi. manuel la moneda´yi kusatan uc bin kisilik birligin askeriydi.

    yuzbasi luis cortes villa kamyoncularin grev yaptigi kampa yollandi, gorevi kamyonculari askeri tarafa cekmek ve kamyonlardan yararlanilmasiydi. yuzbasi luis kamyonculara, saat 9 a kadar piyade okuluna giren kamyoncularin tarihe gecegini soyledi ve kamyoncular askeriyenin tarafinda yer almayi kabul ettiler.

    allende sabah 7:30 da omzunda fidel castro´nun hediye ettigi ak-47 ile baskanlik sarayina ulasti, gordugu manzara baskanlik sarayi askerler ile cevrilmisti. baskanlik sarayi girisinde muhafizlar onu usule gore selamladiginda en azindan muhafizlarin kendi yaninda oldugu dusundu, bu onun la moneda´ya son girisiydi. allende´nin sahsi doktoru arturo jiron : allende baskanlik sarayina geldiginde cok sinirliydi, zavalli pinochet´e ne oldu diye soruyordu. allende, general pinochet´in bagliligina cok guveniyordu bunun icin darbeciler tarafindan alikonuldugunu dusunuyordu.

    saat 7:30 da general pinochet ve ekibi muhabere okuluna geldi, pinochet ailesini arjantin sinirindaki bir sehire gondermisti olasi bir basarisizlikta ailesi arjantin´e kacacakti. muhabere okul komutani rafael ortiz : pinochet gelir gelmez hemen komutayi devir aldi, ne yaptigini cok iyi biliyordu ve kendinden cok emindi, sinirli yada endiseli oldugunu gosteren bir davranisini gormedim diyordu.

    saat 7:55 te allende telefon ile radyoya baglandi ve halka seslendi. bunun bir askeri darbe oldugunu, secilmis bir hukumete karsi yapilan bu eylemin demokrasiye aykiri oldugunu, iscilere sakin olmalarini ve kendisinin baskanlik sarayinda gorevinin basinda oldugu mesajini iletti. allende´nin bu mesajindan sonra devlet daireleri hemen kapandi, sokakta olan halk buldugu araclarla evlerine donmeye calisiyorlardi.

    saat 8:30 da askerler, allende´nin kapatmis oldugu radyolara yayin izni verdiler ve kendi aciklamasini yaptilar.

    1- ekonimik kriz ulkeyi moral ve sosyal olarak yok ediyor
    2- aciz kalan hukumet bu konuda bir sey yapamiyor
    3-allende´nin destekledigi kendi partisine bagli silahli birlikler ulkeye ic savasa sureklemekte

    olusan bu kaos ortamindan dolayi sili ordusu ve polis kuvveti yonetime el koymaktadir.
    1- allende ve hukumeti hemen istifa edip, teslim olmak zorundadir.
    2- sili ordusu ve polis gucu bu marksist duzeni bitirip demokrasiye yeniden kurmak icin guc birligindedir
    3- ısciler sakin olsunlar onlarin haklari kendilerine geri verilcektir
    4-hukumete bagli yayin organlari hemen yayinlarini durdurmak zorundadirlar, aksi takdirde cezai islem uygunlanacaktir.
    5- sivil vatandaslarin zarar gormemesi icin santiago´sa sokaga cikma yasagi ilan edilmistir.

    bu kararlar genel kurmay baskani general augosto pinochet, hava kuvvetleri komutani general gustavo leigh, deniz kuvvetleri komutani amiral jose merino ve polis gucu komutani general cesar mendoza tarafindan imzalanmistir. allende cok guvendigi pinochet´in de darbenin icinde yer aldigini duymasindan sonra, bu kisilere hainler grubu dedi.

    saat 9 da polis gucunden general jose maria sepulveda baskanlik sarayina gelerek, kendisinin ve guclerinin hukumete bagli olduklarini bildirdi, 20 dakika sonra saraydan ayrildiginda polis gucune bagli panzerler baskanlik sarayindaki ablukayi kaldirarak olay yerinden ayrildilar.

    9:20 de general pinochet´e polislerin artik hukumetin yaninda oldugunu bildirdiler. pinochet hemen savunma bakani olan amiral patricio carvajal´i aradi, amiral polis gucunun cekildigini dogruladi. pinochet bu cekilmenin allende´nin baskanlik sarayindan guvenli bir sekilde uzaklastirilmasi icin yapildigini dusundugunu belirtti. amiral ise daha bir kac dakika once allende ile konustugunu ve kendisinin baskanlik sarayinda oldugunu soyledi. bunun uzerine askerler, hukumet uyelerine saat 11 e kadar baskanlik sarayini terk etmelerini, eger terketmezlerse baskanlik sarayina silahli mudahele edilecegini bildirdiler. allende yaninda kalan korumalariyla bir savunma plani hazirladi.

    ısodro garcia liderliginde bir grup, baskanlik sarayi karsisinda bulunan, bayindirlik bakanliginda gectiler ve burada savunma durumu aldilar. eger bir gun direnebilirse, buin´de konuslu allende´ye bagli askeri birligin yardima gelecegini dusunuyorlardi.

    9:55 te tanklarda baskanlik sarayi etrafinda gorulmeye baslandi, saraya gelen caddeler tanklar tarafindan kapatilmisti. tanklarin namlusu saraya dogru donduruldu ve tanklarin makineli tufekleri ilk atislarini yapmaya basladilar. saat 10 da piyade kuvvetleri bulnes caddesinden baskanlik sarayina dogru harekete gectiler, civardaki bakanliklara yerlesmis olan allende´ye bagli kuvvetler bu askerlere ates acmaya basladilar. ısodro garcia, ilk basta askere ates etme taraftari olmadiklarini fakat askerler ilerme kaydettikce yapacak baska alternatifleri olmadigi icin askere ates ettiklerini anlatiyordu.

    saat 10 da hava kuvvetlerinden uc subay ates altindaki baskanlik sarayina geldiler ve allende ile gorustuler. allende´ye istifa etmesi halinde can guvenliginin saglanacagi ve ailesi, calisma arkadaslari ile istedigi bir ulkeye gidebilmesi icin ucak hazirlandigini bildirdiler. allende ise istifa etmeyecegini, la moneda kalarak direnecegini en sonunda da intihar edecegini soyledi. savunma bakani carvajal pinochet´e allende´nin elinde bir ak-47 ve 30 mermisi oldugu, son mermiyi kendisi icin sakladigini soylediler, pinochet´in cevabi : bunlar hikaye, o zavalli ates etmeyi bile bilmiyor oldu. pinoche saat 10:50 de hava kuvvetlerine baskanlik sarayini bombalama emri verecegini bu saatten once askeri birliklerin baskanlik sarayinin iki blok otesine cekilmesi emrini verdi. saat 10:05 te pinochet´e askerlerin hizli hareket ettigi kisa sure icinde baskanlik sarayini ele gecirebilecegi bunun icin bombalama emri icin bekleyebilecegi haber geldi. saat 10:10 da savunma bakani carvajal allende´´yi aradi. ıstifa etmesini ve ic isleri bakanligina gelip teslim olmasini istedi, allende bu teklifi sert bir dille ve kufurle red etti. bu durum pinochet´e bildirildiginde, pinochet cok sinirlendi ve tanklara ates emri verdi.

    saat 10:12 de general pinochet yeni bir emir yayinladi. radyo ve televizyon kanallari askerler halka degil marsksistlere karsi bir operasyon gerceklestiriyordu ve bunun halka anlatilmasi gerekiyordu. bu emre karsi gelen radyo ve televizyon kanallarinin bombalanmasi emri verildi. solcu tarafta tek yayin yapan radyo magallenes kalmisti, 10:15 te allende telefon baglantisi ile radyo magallenes´e baglandi ve sili halkina son konusmasini yapti. allende soyle diyordu :

    bu tarihi dönemeçte, halka olan sadakatimin bedelini hayatımla ödeyeceğim. ve onlara, binlerce şilili’nin tertemiz vicdanına serptiğimiz tohumların kuruyup gitmeyeceğinden şüphem olmadığını söyleyeceğim. ( son konusmasinin tam metni internette mevcut)

    bu sirada bazi bakanlar, savunma bakani carvajal ile gorusmek istediler. bunun haberini alan pinochet hemen carvajal´i aradi ve soyle dedi : allende zaman kazanmaya ve zayif gostermeye calisiyor. hic bir parlamente ile gorusmeyeceksin, kosulsuz teslim olacaklar. sana acikca soyluyorum kosulsuz teslim, artik bir diyalog kurulcak durumda degiliz. ulkeyi bu duruma getiren bu parlamenter bunun cezasini cekmek zorundular.

    allende radyo konusmasindan sonra baskanlik sarayinda kalan 70 kisiyle bir toplanti yapti. kendisinin baskanlik sarayinda kalip direnecegini, baskanlik sarayinda bulunan kadinlarin ve silah kullanmayi bilmeyen erkeklerin saraydan ayrilmasini istedi. allende iclerinde kizi olan isabel allende ile beraber 6 kadinin baskanlik sarayindan cikarilmasi icin bir jeep istedi. general leigh bu istegi olumlu karsiladi ve birlikleri 6 kadinin baskanlik sarayindan cikmasi icin 3 dakikalari oldugu, bu kurtarma operasyonundan sonra baskanlik sarayina zorla girilecegini acikladi. kadinlar saraydan ciktiginda ortada jeep falan yoktu, kosarak uzaklasmak zorunda kaldilar. askerler, isabel allende´ye cabuk hareket etmelerini cunku birazdan ucaklarin baskanlik sarayini bombalayacaklarini soyledi. kadinlarin baskanlik sarayini terketmesi uzerine harekete gecme emri verildi.

    10:55 te pinochet hava kuvvetlerine bagli ucaklarin gec kalmasina cok sinirlerdi, baskanlik sarayinda kalan silahli grup direnise baslayinca, tanklara top atesiyle karsilik verilmesi emredildi. baskanlik sarayini bombalayacak olan ucaklar concepcion´dan geliyorlardi ve yolda bazi problemlerle karsilastiklari icin gecikme yasaniyordu.

    saat 12 de ucaklar baskanlik sarayi uzerinde goruldu ve ilk bombalarini biraktilar. muhabere okul komutani rafael ortiz, general pinochet´e la moneda cok zarar gorurse ne olacak diye sordu, pinochet´in cevabi : sorun degil, tekrar insaa ederiz oldu. ucaklarin diger hedefi allende´nin eviydi, orasida bombalardan nasibini aldi. bombalama isi bittikten sonra general pinochet´e hedeflerin basariyla bombalandigi ve sirada ne oldugu sorduldu, sirada baskanlik sarayinin teslim alinmasi vardi.

    saatler 12:15 i gosterdiginde baskanlik sarayinda direnis devam etmekteydi. 12:30 siralarinda askerler yavas yavas baskanlik sarayinin icine doru ilerliyordu, atiklari goz yasartici bomba ve cikan yangindan dolayi olusan duman artik direniscileri pasif hala getirmekteydi. 12:40 ta pinochet savunma bakanini aradi, allende´nin teslim olup olmadigini sordu, aldigi cevap olumsuzdu. bombardumandan sonra bazi parlamenterler askerlerle iletisime gecip allende´nin mektubunu askerlere vermek istediler. pinochet bu teklifi red etti, allende zaman kazanmaya calisiyor, bir an once teslim alin ve ulkeden gonderin mektubunu sonra okuruz dedi.

    tansiyon iyece artmaya baslamisti saat 13:30 da pinochet tekrar savunma bakanini aradi ve allende´nin durumunu sordu. allende hala baskanlik sarayindaydi, allende teslim sarti olarak saray disinda ellerinde ciceklerle bekleyen halki gormeyi istedigini bildiridi. pinochet ise orospu cocugunun hic bir istegi kabul edilmeyecek, bu istegini bir kac saat once kabul edilebilirdi ama su an asla dedi. 13:45 te allende´nin yaninda kalan kisilerin artik dayanacak gucu kalmamisti. bu sirada yaklasik 20 asker baskanlik sarayina giris yapti, bu askerler allende´ye bagli gucleri dipcik darbeleriyle saraydan cikarip tutukladilar. tutuklanan arasinda allende´nin doktoru oscar soto´da bulunuyordu. oscar soto´ya ikinci kata cikip allende´ye sarayin kontrol altina alindigi ve teslim olmasini soylemesi icin allende´nin yanina yolladilar. allende yaninda kalan bir kac kisiyle beraber, artik yapacak birsey olmadigini ve teslim olacagini soyledi. allende yanindakilere, siz cikip can guvenliginiz oldugunu gordukten sonra en son ben cikacagim dedi ve yanindakileri yolladi. saat 14 te tahliye islemi baslamis oldu. allende herkesle tek tek vedalasti yaninda kalan son kisi diger doktoru arturo jiron anlatiyor : allende kisiler bilgilerinin oldugu kitabi yakmak icin odasina gitti ve intihar etti.

    manuel carrillo baskanlik sarayina giren ilk asker grubundaydi. onu dinliyoruz : iceri girdigimde kafasi arkaya dusmus durumdaydi, ilk baslarda onun allende oldugunu anlayamadim. general palacios iceri girdi, allende´nin yuzu taninmayacak haldeydi, general palacios, allende´yi saatinden tanidi. general palacios komutanlarini arayarak su mesaji verdi : gorev tamamlandi, baskanlik sarayi teslim alindi, allende oldu.

    saat 14:15 te savunma bakani carvajal, general pinochet´i aradi. baskanlik sarayi icinden gelen mesaji yanlis anlasilmasin diye ingilizce soyluyorum dedi ve : they say that allende commited suicide and he´s dead now.

    saat 15:45 te itfaiye grubu baskanlik sarayindaki yangina mudale etmek icin baskanlik sarayina geldi. bu grubun lideri olan alejandro artigas anlatiyor : gorevimiz baskanlik sarayindaki yangina mudahel etmekti. ıceri girdigmizde yerde oluler ve yaralilar vardi, onlar icin bir sey yapacak imkanimiz yoktu. askerler allende´nin fotograflanmasi isiyle ugrasiyordu, general palacios bir bayrak bulunmasini emretti fakat baskanlik sarayinda tum bayraklar yanmisti, buldugumuz bir battaniye ile allende´nin cesedini cikardik.

    ılerleyen saatlerde savunma bakani carvajal, pinochet´i arayarak allende´nin ailesinin durumunu ne olacagini sordu, su durumda ailenin ulke disina gonderilmesinin ertelenecebilecegini ima etti. pinochet´in cevabi : allende´nin cedesini bir tabuta koyun ve ailesiyle beraber kuba´ya gonderin, herifin olusu bile bize problem cikariyor dedi.

    11 eylul 1973 gunu saat 18:00 de, askeri lisede general augusto pinochet yemin ederek baskanlik gorevini devir aliyor ve allende devrini bitiriyordu.
  • (bkz: 15 temmuz 2016/@safagi sokmeyen cocuk)
hesabın var mı? giriş yap