protonotarios

• imparator ii.nikephoros phokas tarafından 960'lı senelerde oluşturulmuş ve kabaca başbakan diyebileceğimiz bir poziyon olan proedros'un evrimleşmesiyle ortaya çıkmış doğu roma imparatorluğu'ndaki en nüfuzlu saray makamlarından biri.
  
  aslında tahminen ikinci konstans ya da heraklius'un son dönemlerinde, yani m.s. yedinci asrın ortalarında oluşturulmuş olduğu düşünülen bu pozisyonun ilk etapta saray kâtiplerinin başı gibi bir içeriği olduğu tahmin edilmektedir ki birebir kelime anlamına baktığımızda da karşımıza çıkan ifadenin dilimize uyarlanmış hali aşağı yukarı "ilk yazman" ya da "ilk kâtip" gibi bir manaya tekabül etmektedir.
  
  lâkin, bilhassa m.s. 11'inci asırla birlikte saraydaki en nüfuzlu makamlardan birisine dönüşen protonotarios, makedon hanedanı'nın hükümdarlık dönemlerinin ikinci yarısı itibariyle basbayağı saraydaki tüm idarî yetkililerin sorumlusu konumuna yükselmiştir.
  
  m.s. 11'inci asrın başlarında ikinci basileios'un fetihleriyle yeniden tesis edilen thema sisteminde de her thema'ya bir protonotarios atanmasıyla, unvan saray dışında da kullanılmaya başlanır hale gelmiştir. bilhassa paleologos hanedanı'nın despotluk sistemine geçmeden evvel eyaletler için kullandığı kephale ve kastrophylax benzeri bir yapıyı andırır biçimde, her thema içerisinde askerî işlerden sorumlu olan bir strategos ve idarî işlerden sorumlu bir protonotarios atanmasıyla ortaya çıkmış olan bu yapı ise malazgirt meydan muharebesi'nin ardından çıkan iç karışıklıklar döneminde anadolu'nun büyük ölçüde yitirilmiş olmasıyla yürürlüğe girdikten kabaca altmış sene sonra atıl hale gelip lağvedilmiştir.
  
  doğu roma imparatorluğu bünyesinde bu makamın ilerleyen asırlarda tamamen onursal bir unvana evrildiği de bilinmektedir. protonotarios unvanıyla anılan son dişe dokunur doğu romalı ise ioannes kantakuzenos ile v. ioannes paleologos arasında 1340'larda gerçekleşmiş olan iç savaşta kritik bir rol üstlenecek olan aleksios apukaukos olacaktır.
  
  4. haçlı seferi'nin ardından tesis edilen trebizond imparatorluğu'nda yeniden oluşturulduğu bilinen bu pozisyon, bilhassa 14'üncü asırda trabzon'daki en mühim saray pozisyonlarından birisi olmuştur. konstantinopolis'te eğitimini tamamlayıp bir süre doğu roma imparatoru ikinci andronikos'un himayesinde de bulunmuş konstantinos loukites, daha sonra protonotarios unvanıyla toplam üç trabzon imparatoruna hizmet etmiştir. bu imparatorlar sırasıyla ii. aleksios megas komnenos (1297-1330), iii. andronikos megas komnenos (1330-1333) ve basileios megas komnenos'tur (1333-1340).