determinizm ve özgür irade paradoksu

• ne kadar guzel bir konu, dusunmek zevk veriyor insana lakin ne kadar az entry var.. hele ki "sevdicekten cikan osuruk sesinin, amdan mi gotten mi kaynaklandigini tahmin etmek" gibi basliklarda 45 sayfa entry varken... bu vesileyle bu entrylerde emegi gecenleri alinlarindan opmeyi borc biliyor ve ayni zamanda determinizmi ozgur iradenin birebir karsiti olarak gosterenlerin de hata yaptiklarini bildirmek istiyorum.
  
  konuyu soyle ozetleyim. chebyshev efendinin de bahsettigi laplace determinizmi ve genel olarak klasik fizik, evrendeki neden-sonuc iliskilerinin kesinlikle tanimlandigindan sozeder. bu iliskilerin alternatifi yoktur. evreni milyarlarca kere geriye sarip tekrar oynatsak, her atom her seferinde ayni sekilde davranir. alternatifin olmayisi da elbette ozgur iradeyi yokeder.
  
  fakat asil dikkate edilmesi gereken husus, determinizmin olmamasinin ozgur iradenin varligini ispatlamadigidir. ozgur irade savunuculari, klasik determinizmi yerle bir eden quantum fizigi yle savlarinin guclendigini iddia etmekle buyuk hata yaparlar, ayara mahal verirler. hemen izah edelim: yuzde altmis ihtimalle bu cumleyi tamamlamadan once bir sarki soyleyecegim. sizin de duydugunuz gibi hakkaten soyledim. simdi ben ozgur irade sahibi miyim? birincisi, "irademle" veya icimdeki tanrisal kuvvetle, bu olasiliklari etkileyemiyorum, yani kismen de olsa bir irade sozkonusu degil. ikincisi, birinci tezim yanlis bile olsa, yuzde 1lik bir irade disi secenek bile ozgur iradem olmadigini kanitlar.
  
  yani belli bir zaman araliginin yuzde 99unda iradem ozgur ama yuzde birinde guncelleme islemleri yapildigindan performans sorunlari yasayabilirim diyemeyiz. bu acidan bakildiginda zaten, determinizm olsun olmasin ozgur irade yoktur, zira genetik ve cevresel kosullar bizim bilincimize -o da en iyi ihtimalle- daracik bir oyun alani birakirlar.
  
  ben aslinda bu oyun alanin da birakildigini dusunmuyorum. beynimiz bir sistem, inputlari ve outputlari var. fakat bir muhendisin aksine bu sisteme kus bakisi degil de, ancak sistemin icinden bakabildigimiz icin, inputlari kendimiz yarattigimiz izlenimine kapiliyoruz. dikkat edelim, burada input sadece cevresel etmenler degil, bilincaltimiz, genlerimiz, hafizamiz da bilincimizin girdileridir. eger bu inputlara bagli bir sistemsek ve inputlarin birakin hepsini, hicbirini kontrol edemiyorsak, nasil olur da ozgurlukten bahsedilir? kendimize kalan o kucucuk oyun alani da bir illuzyondan ibarettir efendim, sistem klasik olsun, olasilikci determinist olsun, hicbir durumda irade icermez.
  
  buraya kadar sikilmadan okumus olanlar ve ben bunlari zaten biliyordum diyenler icin isleri biraz daha ilginc hale getirelim. ozgur irade kavramini bilincimize bagliyoruz. acikca kimse bir virusun bilincinden ve iradesinden bahsetmiyor veya bir karincaninkinden. ama kopek konusunda isler karisiyor (kim demisti unuttum, "dunyada iki tip insan vardir: kopeklerin ruhu olduguna inananlar ve kopegi olmayanlar"). sempanzelerinse sartlandirma ve taklitten ote, gercekten "akilli" olduklarini gosteren binlerce deney var ve elbette sempanzeden insana gecis de teorik olarak, giderek akillilasan ara turler barindirabilir. buradan anlayacagimiz, bilincin siyah ya da beyaz olmadigi, dereceleri oldugudur. bilincin az oldugu hayvanlarda da ozgur iradeden daha az sozedebiliriz.
  
  madem buraya kadar itiraz duymadim, o zaman sunu da ekleyebiliriz: bir sempanzeyle aramdaki bilinc seviyesi farkinin tek olasi kaynagi, ufak tefek biyolojik farkliliklar olmali. corteximiz ne kadar karmasiksa o kadar "ozgun" bir varlik oluyoruz. demek ki bilinc dedigimiz noron baglantilarinin karmasiklik derecesinden baska birsey degil. fakat noronlara tek tek baktiginizda hepsi aptal birer voltage amplifierdan baska birsey degil. bir inputtaki voltaj farki belli bir seviyenin ustundeyse, elektrik iletiliyor. nasil oluyor da bunlardan bilinc doguyor? "demek ki mistik birseyler olmali, evrenin ozu olan sevgi olmali bize bu gucu veren de vidi vidi vidi..."
  
  bu sorunu soyle izah edelim. basit yapilarin basit kurallar cercevesinde biraraya gelerek karmasik ozellikler barindiran sistemler meydana getirdigi bilinen bir konudur. bu bakimdan karinca iyi bir ornektir. tipki noron gibi bir karinca da basit ve kisitli bir sistemdir. fakat bir surusu bir araya geldiginde, sadece birbirlerinin kokularini izleyerek, cok karmasik isler basarabiliyorlar. koloninin cesitli etkilere karsi cevap verdigi dahasi bunlarin bir nevi akilli cevaplar oldugu gozlemlenmis. fakat karinca sayisinda bir azalma oldugu vakit, birbirini izlemekte kullanilan kokularin yogunlugu azaliyor ve basit de olsa bir bilinci olduguna yemin edebileceginiz koloni aninda dagiliyor!!! (cok onemli bir sonuc, ancak uc unlem kurtarirdi) analojiyi beyinle kuralim ve bu teorinin ne kadar kuvvetli sonuclari oldugunu gorelim.
  
  godel escher bach isimli basyapitin da ana tezi, bu sistemlerin belirli kosullar altinda patternleri, bu patternlerin de bir "karakter" yaratacabilecegidir. bu kosullar, sistemin dis dunyayla iliskisi bulunmasi, self reference ozelligi olmasi, karmasik feedback mekanizmalari sayesinde adapte olabilmesi gibi kosullardir. yani cok karmasik bir bilgisayar programinin veya bir sensor networksun de ufaktan bilinci olabilir, bizimkinden cok daha dusuk seviyede olsa da.
  
  simdi butun bunlar determinizmin her iki turuyle de uyumludur. yani sonucta bilinc, dereceli olarak, atomlarin belli birtakim organizasyonlarina verilmis bir isimse ve bu atomlar da fizigin kurallarina gore hareket ediyorsa, anladigimiz anlamda ozgur irade olamaz! birincisi hem bu fizik kanunlari olasilikci da olsa determinist bir sekilde isliyor, hem de bu sistemde, sistemden ayri bir varlikmiscasina, mistik bir sekilde bir anda ortaya cikan bir iradeye yer yok, sistem kendi basina yeterli! ozgur iradenin bu noktada tek savunmasi, atomlarin karmasik iliskilerinin yarattigi bilincin mistik bir sekilde, bu atomlarin isleyisini duzenleyen fizik kanunlarina etki etmesidir, ki boyle abuk bir teori bile olasilikci determinizmin varliginda, iradeyi ozgur yapmak icin yeterli neden degildir.