kök tengri

• kendi belgelerinden edinilen bilgilere göre, köktürklerin dört tanrısından biri.
  
  kök tengri, yağız yir, iduk yir sub ve umay.
  
  adını 'mavi gök'ten alan kök tengri'nin ilahi bağışları, kağana kutsallık kazandıran kut, savaşçılık yeteneği veren küç (güç) ve iktisadi üretkenliğin, doğurganlığın kaynağı olan ülüg'dür (kısmet). ayrıca köktürk budununa il, tonyukuk'a bilgelik veren de kök tengri'dir.
  
  yağız yir 'kara toprak' yazıtlarında daima kök tengri ile birlikte anılmıştır. orhon uygurlarında yağız yir'in işlevi düpedüz 'beslemek' olduğuna göre, köktürklerde de yağız yir'in bir bereket tanrıçası olduğu söylenebilir.
  
  sekizinci yüzyıl'ın ilk yarısında bu tanrıçanın yerini, bereketle ilgili olan kutsal yerlere, sulara, ormanlara hatta atlara bırakmış olduğu anlaşılıyor. bundan böyle göçebe-çoban ve avcı köktürk toplumunun üretkenliğinden sorumlu olan bereket tanrıçası yağız yir değil, onun yerine konulan iduk'lar, yani kök tengri'ye adanmış bereketli topraklar, otlaklar, adak hayvanlarıdır. bu bakımdan iduk yir sub'lar kök tengri'nin bağışladığı üretkenliğe katkıda bulunan yardımcı ruhlar olarak kabul edilebilir.
  
  yazıtlarda adı bir kez geçen ve bilge kağan'ın anasına benzediği söylenen umay ise doğumlarla ve doğan bebeklerin sağlığıyla ilgili bir tanrıça veya ruh olsa gerek. ülüg, tengri'ye özgü olduğuna göre umay'ın görevi bereket kapsamında olan doğurganlığı sağlamaktır.
  
  öyle gözüküyor ki köktürk toplumunda kutsallık, savaşçılık ve üretkenliğin kargaşasız sürdürülmesinin arkasında yatan kut, küç ve ülüg tözlerinin gerçek sahibi tengri'dir. adı hala tanrılar arasında anılan yağız yir, bereket bağışlama görevini çoktan iduklara bırakmıştır. bu bakımdan özellikle üretkenlik alanında iduk yir sub ile umay'ın tengri'nin ülügüne destek vererek köktürk budununa yardımcı oldukları söylenebilir. kut, küç ve ülüg tözlerini kendinde toplayan tengri'nin tek ve egemen tanrı olması gerekir. ama bu saptamadan yola çıkarak, köktürk dinini tek tanrılı dinlerle karşılaştırmanın anlamı yoktur. köktürkler bir tanrıya değil, iduklarla çevrilmiş tek egemen tanrıya inanıyorlardı.
  
  tengri'den aldıkları kutla hükümdar olan köktürk kağanları, kutsallık tözüne girmiş oluyorlardı. onlar 'tengri gibi, tengri'den olmuş' hükümdarlardı. tengri'nin yeryüzündeki resulleriydiler. tengri gibi güçlü, tengri gibi uğurlu ve kutsal kabul edilmişlerdi. temel görevleri, tengri'den aldıkları sab (mesaj) aracılığıyla köktürk ilinde üçlü işlevi yüklenip, budunu kargaşaya sokmadan yürütmekti.
  
  kaynak: thema larousse
  
  (bkz: çocukken ansiklopedi okumak) (bkz: çocukluğa inmek)