1961 anayasası

• ...devamı...
  
  vii. affedilenlerin seçilme yeterliği
  geçici madde 11- (50)
  
  yenileme seçiminin geriye bırakılması
  geçici madde 12- (51) 7 haziran 1970 tarihinde yapılması gereken cumhuriyet senatosu yenileme seçimleri, anayasanın 73 üncü maddesinde yapılan değişiklik sebebiyle geriye bırakılmıştır.
  
  geçici madde 13- (52) cumhuriyet senatosu üyelerinden üçte birinin yenilenmesi ve cumhuriyet senatosu ile millet meclisinde boş bulunan üyelikler için 10 ekim 1971 gününde yapılacak seçimler, 12 ekim 1973’de yapılması gereken milletvekilleri genel seçimiyle birlikte yapılmak üzere ertelenmiştir. cumhuriyet senatosu üyelerinden süresi dolanların üyelik sıfatları, seçim yapılıncaya kadar devam eder.
  cumhurbaşkanınca seçilen üyelerden süresi dolanlar hakkında 73 üncü maddenin 5 inci fıkrası hükmü uygulanmaya devam olunur.
  
  geçici madde 14- (52) bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihte yargıtay birinci başkanlığı ile cumhuriyet başsavcılığı görevlerinde bulunanlardan bu görevlerde 4 yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır.
  yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan ve üyelerinin ve diğer mensuplarının nitelikleri ve ikinci başkanlarının seçim usulleri hakkındaki kanun, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde çıkarılır. bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte, yargıtay ikinci başkanlığında dört yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır.
  
  geçici madde 15- (52) bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihte danıştay başkanlığı ve başkanun sözcülüğü görevlerinde bulunanlardan bu görevlerde dört yılını doldurmuş olanların yerleri için yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır.
  anayasanın 114 ve 140 ıncı maddelerinde yapılan değişiklik gereğince, 521 sayılı danıştay kanunu, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir. bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte danıştay daire başkanlığında dört yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde seçim yapılır.
  
  (50), (51) ve (52) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır.
  
  danıştay başkanlığı ile başkanun sözcülüğüne ve daire başkanlığına yeniden seçilemeyenler danıştay üyesi olurlar.
  
  geçici madde 16- (52) bu anayasa değişikliğinin yürürlüğe girdiği tarihte yargıtay ikinci cumhuriyet başsavcılığı veya yargıtay cumhuriyet savcılığı görevlerinde bulunanlar yargıtay üyesi olurlar.
  bunlara ait kadrolar da yargıtaya, üye kadrosu olarak geçer.
  45 sayılı yüksek hakimler kurulu kanununda gerekli değişiklikler yapılıncaya kadar, cumhuriyet başsavcılığı bölümleriyle yüksek savcılar genel kurulu ve bölümleri ve bunlara mensubolanlar görevlerine devam ederler.
  
  geçici madde 17- (52) anayasanın 46 ve 119 uncu maddelerinde yapılan değişikliklerin yürürlüğe girdiği tarihte 624 sayılı kanuna dayanılarak kurulmuş olan kamu hizmetlileri sendikalarının faaliyeti sona erer.
  kamu hizmetlileri kuruluşlarının kuruluşuna ve sendikaların varlıklarının bu kuruluşlara intikâline ait hükümler kanunla düzenlenir. kanun, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde çıkarılır.
  
  geçici madde 18- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasının 134, 138, 140 ve 141 inci maddeleri gereğince, askerî yargı ile ilgili kanunlar, bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir.
  yukarıdaki fıkraya göre çıkarılacak yeni kanunların gerektirdiği seçim ve atamalar, bu kanunların yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir ay içinde yapılır.
  
  geçici madde 19- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasının 137 nci maddesinde sözü geçen yüksek savcılar kurulunun kuruluşu ve çalışma usulleri ile ilgili kanun, bu anayasa değişikliğinin yürürlüğe girmesinden itibaren altı ay içinde çıkarılır.
  yukarıdaki fıkrada belirtilen kanunun yürürlüğe girmesine kadar 2556 ve 45 sayılı kanunların değişiklik ve ekleriyle birlikte uygulanmasına devam olunur.
  
  geçici madde 20- (52) 45 sayılı yüksek hâkimler kurulu kanunu, türkiye cumhuriyeti anayasasının 143 ve 144 üncü maddelerinde yapılan değişiklik gereğince, bu değişikliğin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir.
  yüksek hâkimler kurulunun mevcut üyelerinin görev süresi, 45 sayılı yüksek hâkimler kurulu kanununun değişik şekline göre yapılacak seçim sonuçlarının kesinleşmesi tarihine kadar devam eder.
  
  geçici madde 21- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasında yapılan değişiklikler veya bu anayasaya eklenen hükümler gereğince kanunlarda yapılması zorunlu olan ve geçici 13,14,15,16,17,18 ve 19 uncu maddelerin kapsamı dışında kalan diğer kanunlar ve kanun değişiklikleri, bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde tamamlanır.
  
  geçici madde 22- (53) sıkıyönetimin kaldırdığı tarihte sıkıyönetim mahkemelerinde görülmekte bulunan dâvalar sonuçlandırılıncaya kadar bu mahkemelerin görev ve yetkileri
  
  (52) ve (53) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır.
  
  devam eder. kamu dâvası açılmamış dosyalar ile duruşmanın tatiline karar verilmiş dâvalar durumlarına, niteliklerine ve kanun hükümlerine göre görevli ve yetkili mercilere verilir.
  
  geçici madde 23- (53) 1 kasım 1972 tarihinde tbmm’de grubu bulunup da 30 mart 1973 tarihine kadar grubunu muhafaza etmiş ve milletvekili genel seçimlerine katılma niteliği kazanmış olan siyasî partilere de anayasanın 56 ncı maddesindeki şartlar aranmaksızın, kanunun öngördüğü ölçüye göre devletçe yardım yapılır.
  
  altinci kisim
  son hükümler
  
  i. anayasa değiştirilmesi
  madde 155- anayasanın değiştirilmesi, türkiye büyük millet meclisi üye tam sayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir. anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler ivedilikle görüşülemez. değiştirme teklifinin kabûlü, meclislerin ayrı ayrı üye tamsayılarının üçte iki çoğunluğunun oyuyla mümkündür.
  anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabûlü, 1 inci fıkradaki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü, 1 inci fıkradaki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tabidir.
  
  ii. başlangıç ve kenar başlıklar
  madde 156- bu anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı, anayasa metnine dâhildir.
  madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler arasındaki sıralanma ve bağlantıyı gösterir. bu başlıklar, anayasa metninden sayılmaz.
  
  iii. anayasanın yürürlüğe girmesi
  madde 157- bu anayasa, halkoyuna sunulup, kabûl edilince türkiye cumhuriyetinin anayasası olur ve halkoyu sonuçlarıyla beraber derhal resmi gazetede yayınlanır.
  bu anayasanın türkiye büyük millet meclisinin kuruluşu, seçimi ve toplanması ile ilgili hükümleri, 1 inci fıkraya göre yayınlanması ile; diğer hükümleri, türkiye büyük millet meclisinin seçilmesi ile, geçici maddelerde belirtilen esaslara göre yürürlüğe girer.
  
  (53) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır.
  
  n o t :
  anayasada yedi kez değişiklik yapılmıştır:
  
  1)1188 sayılı ve 6.11.1969 günlü kanun (r.g. 12.11.1969 – 13349)
  2) 1254 sayılı ve 17.4.1970 günlü kanun (r.g. 22.4.1970 – 13478)
  3) 1255 sayılı ve 17.4.1970 günlü kanun (r.g. 22.4.1970 – 13478)
  4) 1421 sayılı ve 30.6.1971 günlü kanun (r.g. 2.7.1970 – 13883)
  5) 1488 sayılı ve 20.9.1971 günlü kanun (r.g. 22.9.1971 – 13964)
  6) 1699 sayılı ve 15.3.1973 günlü kanun (r.g. 20.3.1973 – 14482)
  7) 1801 sayılı ve 16.4.1974 günlü kanun (r.g. 22.4.1974 – 14866)
  
  dipnotlar
  
  (1) maddenin ilk şekli:
  m.temel hakların özü.
  madde 11- temel hak ve hürriyetler, anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla sınırlanabilir.
  kanun, kamu yararı, genel ahlâk, kamu düzeni, sosyal adâlet ve millî güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakkın ve hürriyetin özüne dokunamaz.
  
  (2) maddenin ilk şekli:
  madde 15- özel hayatın gizliliğine dokunulamaz. adlî kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar saklıdır.
  
  (3) maddenin ilk şekli:
  madde 19- herkes, vicdan ve dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
  kamu düzenine veya genel ahlâka veya bu amaçlarla çıkarılan kanunlara aykırı olmıyan ibâdetler, dinî âyîn ve törenler serbesttir.
  kimse, ibâdete, dini âyîn ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlarını açıklamaya zorlanamaz. kimse, dinî inanç ve kanaatlarından dolayı kınanamaz.
  din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır.
  kimse, devletin sosyal, iktisâdî, siyasî veya hukûkî temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsî çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. bu yasak dışına çıkan veya başkasını bu yolda kışkırtanlar kanuna göre cezalandırılır; dernekler, yetkili mahkemece ve siyasî partiler anayasa mahkemesince temelli kapatılır.
  
  (4) maddenin ilk şekli:
  madde 22- basın hürdür; sansür edilemez.
  devlet, basın ve haber alma hürriyetini sağlıyacak tedbirleri alır.
  basın ve haber alma hürriyeti, ancak millî güvenlik veya genel ahlâkı korumak, kişilerin haysiyet, şeref ve haklarına tecavüzü, suç işlemeye kışkırtmayı önlemek ve yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak için kanunla sınırlanabilir.
  yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek sınırlar içinde hâkim tarafından verilecek kararlar saklı olmak üzere, olaylar hakkında yayın yasağı konamaz.
  türkiye’de yayımlanan gazete ve dergilerin toplatılması, bu tedbirlerin uygulanacağını kanunun açıkça gösterdiği suçların işlenmesi halinde ve ancak hâkim kararıyla olabilir.
  türkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, ancak 57 nci maddede belirtilen fiillerden mahkûm olma halinde mahkeme kararıyla kapatılabilir.
  
  (5) maddenin ilk şekli:
  madde 26- kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzel kişileri elindeki basın dışı haberleşme ve yayın araçlarından faydalanma hakkına sahiptir. bu faydalanmanın şartları ve usûlleri, demokratik esaslara ve hakkaniyet ölçülerine uygun olarak kanunla düzenlenir. kanun, halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlara ulaşmasını ve kamu oyunun serbestçe oluşumunu köstekleyici kayıtlamalar koyamaz.
  
  (6) maddenin ilk şekli:
  madde 29- herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir. bu hak, ancak kamu düzenini veya genel ahlakı korumak için kanunla sınırlanabilir.
  
  (7) maddenin ilk şekli:
  madde 30- suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmayı veya delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunla gösterilen diğer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. tutukluluğun devamına karar verilebilmesi aynı şartlara bağlıdır.
  yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir.
  yakalanan veya tutuklanan kimselere, yakalama veya tutuklama sebeplerinin ve haklarındaki iddiaların yazılı olarak hemen bildirilmesi gerekir.
  yakalanan veya tutuklanan kimse, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç, yirmidört saat içinde hakim önüne çıkarılır ve bu süre geçtikten sonra hakim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun kılınamaz. yakalanan veya tutuklanan kimse, hakim önüne çıkarılınca durum hemen yakınlarına bildirilir.
  bu esaslar dışında işleme tabi tutulan kimselerin uğrayacakları her türlü zararlar kanuna göre devletçe ödenir
  
  (8) bu fıkra 1488 sayılı kanunla eklenmiş ve 1699 sayılı kanunla değiştirilmiştir.
  1488 sayılı kanunla eklenen fıkra metni:
  “yakalanan veya tutuklanan kimse tutuklama yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç kırksekiz saat ve kanunun açıkca belli ettiği hallerde toplu olarak işlenen suçlarda yedi gün içinde hâkim önüne çıkarılır ve bu süre geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun kılınamaz. yakalanan veya tutuklanan kimse, hâkim önüne çıkarılınca durum hemen yakınlarına bildirilir.”
  
  (9) bu fıkra, 1488 sayılı kanunla eklenmiştir.
  
  (10) maddenin ilk şekli:
  madde 32- hiç kimse, tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
  bir kimseyi tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.
  
  (11) maddenin ilk şekli:
  madde 38- devlet ve kamu tüzel kişileri, kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların, kanunda gösterilen esas ve usullere göre, tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya veya bunlar üzerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir.
  çiftçinin topraklandırılması, ormanların devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskân projelerinin gerçekleştirilmesi amaçlarıyla kamulaştırılan toprak bedellerinin ödeme şekli kanunla gösterilir. kanunun taksitle ödemeyi öngördüğü hallerde, ödeme süresi on yılı aşamaz. bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir ve kanunla gösterilen faiz haddine bağlanır.
  kamulaştırılan topraktan o toprağı doğrudan doğruya işleten çiftçinin hakkaniyetli ölçüler içerisinde geçinebilmesi için zaruri olan ve kanunla gösterilen kısmının ve küçük çiftçinin kamulaştırılan toprağının bedeli herhalde peşin ödenir.
  
  (12) [....] arasındaki bir ve ikinci fıkralar anayasa mahkemesinin 12.10.1976 gün ve e.1976/38, k.1976/46 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (r.g. 20.1.1977-15825.m.).
  
  (13) maddenin ilk şekli:
  madde 46- çalışanlar ve işverenler, önceden izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptirler.
  işçi niteliği taşımayan kamu hizmeti görevlilerinin bu alandaki hakları kanunla düzenlenir.
  sendika ve sendika birliklerinin tüzükleri, yönetim ve işleyişleri demokratik esaslara aykırı olamaz.
  
  (14) maddenin ilk şekli:
  madde 56- vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usûlüne göre partilere girme ve çıkma hakkına sahiptir.
  siyasî partiler, önceden izin almadan kurulur ve serbestçe faaliyette bulunurlar.
  siyasî partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
  
  (15) maddenin ilk şekli:
  madde 57- siyasî partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine ve devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır. bunlara uymıyan partiler temelli kapatılır. siyasî partiler, gelir kaynakları ve giderleri hakkında anayasa mahkemesine hesap verirler.
  partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, anayasa mahkemesine ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir.
  siyasî partilerin kapatılması hakkındaki davalara anayasa mahkemesinde bakılır ve kapatma kararı ancak bu mahkemece verilir.
  
  (16) maddenin ilk şekli:
  v. milli savunma hak ve ödevi
  madde 60- yurt savunmasına katılma, her türkün hakkı ve ödevidir. bu ödev ve askerlik yükümü kanunla düzenlenir.
  
  (17) maddenin ilk şekli:
  madde 61- herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.
  vergi, resim ve harçlar ve benzeri maîi yükümler ancak kanunla konulur.
  
  (18) maddenin ilk şekli:
  madde 64- kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, devletin bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına, genel ve özel af ilanına, mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek, türkiye büyük millet meclisinin yetkilerindendir.
  
  (19) bu maddenin 2. fıkrasında yer alan “affa uğramış olsalar da” deyimi, 1188 sayılı kanunla maddeden çıkarılmıştır. bu değişiklik anayasa mahkemesinin e.70/1, k.70/31 sayılı ve 16.6.1970 günlü kararı ile şekil yönünden iptal edilmiştir. 1801 sayılı kanun ile sözkonusu deyim yeniden madde metninden çıkarılmıştır.
  
  (20) maddenin ilk şekli:
  madde 73- cumhuriyet senatosu üyeliğinin süresi altı yıldır. süresi biten üyeler yeniden seçilebilir.
  cumhuriyet senatosunun genel oyla ve cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin üçte biri her iki yılda bir yenilenir.
  cumhurbaşkanınca seçilen üyelerin süresi biter veya bu üyeliklerde herhangi bir sebeple boşalma olursa, cumhurbaşkanı, bir ay içinde yeni üyeleri seçer.
  boşalan bir üyeliğe seçilen kimse, yerine seçildiği üyenin süresini tamamlar.
  
  (21) maddenin ilk şekli:
  madde 82- türkiye büyük millet meclisi üyelerinin ödenek ve yollukları kanunla düzenlenir. ödeneğin aylık tutarı birinci derecedeki devlet memurunun aylığını; yolluk da ödeneğin yarısını aşamaz.
  ödenek ve yollukların en çok üç aylığı önceden ödenebilir.
  türkiye büyük millet meclisi üyelerinin aylık ve ödeneklerine her ne suretle olursa olsun yapılacak zam ve ilaveler, ancak bu zam ve ilaveleri takibeden milletvekilleri genel seçiminden sonra uygulanır.
  
  (22) maddenin ilk şekli:
  madde 89- gensoru yetkisi yalnız millet meclisinindir.
  milletvekillerince veya bir siyasi parti grubunca verilen gensoru önergesinin gündeme alınıp alınmayacağı, verilişinden sonraki ilk birleşimde görüşülür. bu görüşmede, ancak önerge sahibi veya önerge sahiplerinden biri, siyasi parti grupları adına birer milletvekili, bakanlar kurulu adına başbakan veya bir bakan konuşabilir.
  gündeme alma kararı ile birlikte gensorunun görüşülme günü de belli edilir.
  gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararı tarihinden başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz.
  gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır.
  bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur.
  
  (23) maddenin ilk şekli:
  madde 110- başkomutanlık, türkiye büyük millet meclisinin mânevî varlığından ayrılmaz ve cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur. millî güvenliğin sağlanmasından ve silahlı kuvvetlerin savaşa hazırlanmasından, türkiye büyük millet meclisine karşı, bakanlar kurulu sorumludur.
  genelkurmay başkanı, silahlı kuvvetlerin komutanıdır.
  genelkurmay başkanı, bakanlar kurulunun teklifi üzerine, cumhurbaşkanınca atanır; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir. genelkurmay başkanı, bu görev ve yetkilerinden dolayı başbakana karşı sorumludur.
  
  (24) maddenin ilk şekli:
  madde 111- milli güvenlik kurulu kanunun gösterdiği bakanlar ile genelkurmay başkanı ve kuvvet temsilcilerinden kuruludur.
  milli güvenlik kuruluna cumhurbaşkanı başkanlık eder; bulunmadığı zaman, bu görevi başbakan yapar.
  milli güvenlik kurulu, millî güvenlik ile ilgili kararların alınmasında ve koordinasyonun sağlanmasında yardımcılık etmek üzere, gerekli temel görüşleri bakanlar kuruluna bildirir.
  
  (25) maddenin ilk şekli:
  c) yargı denetimi
  madde 114- idarenin hiçbir eylem ve işlemi, hiçbir halde, yargı mercilerinin denetimi dışında bırakılamaz.
  idarenin işlemlerinden dolayı açılacak davalarda süre aşımı, yazılı bildirim tarihinden başlar.
  idare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür.
  
  (26) maddenin ilk şekli:
  c) memurların siyasi partilere girememesi
  madde 119- memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinin yönetim ve denetim işlerinde çalışanlar ve kamu yararına çalışan derneklerden özel gelir kaynakları ve özel imkanları kanunla sağlanmış olanların merkez kurullarında görev alanlar, siyasi partilere üye olamazlar. memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinde çalışanlar, görevlerini yerine getirirken, vatandaşlar arasında siyasi kanaatlarından dolayı herhangi bir ayırım yapamazlar.
  bu esaslara aykırı hareketleri mahkeme hükmiyle sabit olanlar, kamu hizmetinden temelli çıkarılır.
  
  (27) maddenin ilk şekli:
  iv. özerk kuruluşlar
  madde 120- üniversiteler, ancak devlet eliyle ve kanunla kurulur. üniversiteler, bilimsel ve idari özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir. üniversiteler, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organları eliyle yönetilir ve denetlenir; özel kanuna göre kurulmuş devlet üniversiteleri hakkındaki hükümler saklıdır.
  üniversite organları, öğretim üyeleri ve yardımcıları, üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamazlar.
  üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe araştırma ve yayında bulunabilirler.
  üniversitelerin kuruluş ve işleyişleri, organları ve bunların seçimleri, görev ve yetkileri, öğretim ve araştırma görevlerinin üniversite organlarınca denetlenmesi, bu esaslara göre kanunla düzenlenir.
  siyasi partilere üye olma yasağı, üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları hakkında uygulanmaz. ancak, bunlar partilerin genel merkezleri dışında yönetim görevi alamazlar.
  
  (28) maddenin ilk şekli:
  madde 121- radyo ve televizyon istasyonlarının idaresi, özerk kamu tüzel kişiliği halinde, kanunla düzenlenir.
  her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına göre yapılır.
  radyo ve televizyon idaresi, kültür ve eğitime yardımcılık görevinin gerektirdiği yetkilere sahip kılınır.
  devlet tarafından kurulan veya devletten mali yardım alan haber ajanslarının tarafsızlığı esastır.
  
  (29) maddenin ilk şekli:
  b) sıkıyönetim
  madde 124- savaş hali, savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi, ayaklanma olması veya vatan ve cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma olduğunu gösterir kesin belirtilerin meydana çıkması sebebiyle, bakanlar kurulu, süresi bir ayı aşmamak üzere, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya her yerinde sıkıyönetim ilan edebilir ve bunu hemen, türkiye büyük millet meclisinin onamasına sunar. meclis, gerekli gördüğü zaman,sıkıyönetim süresini kısaltabileceği gibi, tamamiyle de kaldırabilir. meclisler toplanık değilse, hemen toplantıya çağırılır.
  sıkıyönetimin her defasında iki ayı aşmamak üzere uzatılması, türkiye büyük millet meclisinin kararına bağlıdır. bu kararlar, meclislerin birleşik toplantısında alınır.
  sıkıyönetim veya genel olarak savaş halinde, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, hürriyetlerin nasıl kayıtlanacağı veya durdurulacağı kanunla gösterilir.
  
  (30) maddenin ilk şekli:
  ii. sayıştay; kamu iktisadi teşebbüslerinin denetlenmesi
  madde 127- sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarını türkiye büyük millet meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir.
  sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümleri ve diğer özlük işleri, başkan ve üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir.
  kamu iktisadi teşebbüslerinin türkiye büyük millet meclisince denetlenmesi kanunla düzenlenir.
  
  (31) maddenin ilk şekli:
  c) ormanların korunması ve geliştirilmesi
  madde 131- devlet, ormanların korunması ve ormanlık sahaların genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır. bütün ormanların gözetimi devlete aittir.
  devlet ormanları, kanuna göre devletçe yönetilir ve işletilir. devlet ormanlarının mülkiyeti, yönetimi ve işletilmesi özel kişilere devrolunamaz. bu ormanlar, zamanaşımıyla mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.
  ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez.
  ormanlar içinde veya hemen yakınında oturan halkın kalkındırılması ve ormanı koruma bakımından gerekirse, başka yere yerleştirilmesi kanunla düzenlenir.
  yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir ve bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz.
  orman suçları için genel af çıkarılamaz; ormanların tahribine yol açacak hiçbir siyasi propaganda yapılamaz.
  
  (32) maddenin ilk şekli:
  madde 134- hâkimlerin nitelikleri, atanmalar, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin veya görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili suçlarından dolayı soruşturma yapılmasına ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarılmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve diğer özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı esasına göre, kanunla düzenlenir.
  hakimler altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet görürler. askeri hakimlerin yaş haddi kanunla belli edilir.
  hakimler, kanunla belirtilenlerden başka, genel ve özel hiçbir görev alamazlar
  
  (33) maddenin ilk şekli:
  madde 136- mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.
  
  (34) maddenin ilk şekli:
  madde 137- kanun, cumhuriyet savcılarının ve kanun sözcülerinin özlük işlerinde ve görevlerini yapmalarında teminat sağlayıcı hükümler koyar.
  cumhuriyet başsavcısı, baş kanun sözcüsü ve askeri yargıtay başsavcısı, yüksek mahkemeler hakimleri hakkındaki hükümlere tabidir.
  
  (35) bu hüküm anayasa mahkemesinin 27.9.1977 gün ve e.1977/82 k. 1977/117 sayılı kararı ile iptal edilmiştir. (rg. 14.1.1978-16169)
  
  (36) maddenin ilk şekli:
  madde 138- askeri yargı, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. bu mahkemeler, asker kişilerin askeri olan suçlarıyla, bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler.
  askeri mahkemeler, asker olmayan kişileri, ancak özel kanunda belirtilen askeri suçlarından dolayı yargılarlar.
  askeri mahkemelerin, savaş veya sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili olduğu kanunla gösterilir.
  askeri mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hakimlik niteliğine sahib olması şarttır.
  askeri yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askeri hakimlerin özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı hakimlik teminatı ve askerlik hizmetinin gereklerine göre özel kanunla düzenlenir.
  
  (37) bu fıkra 1699 sayılı kanunla konmuştur. bu cümle anayasa mahkemesinin 15.4.1975 gün ve e.73/19, k.75/87 sayılı kararı ile iptal edilmiştir. (resmi gazete 26.2.1976-1551)
  
  (38) maddenin ilk şekli:
  madde 139- yargıtay, adliye mahkemelerince verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. kanunla gösterilen belli dâvalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
  yargıtay üyeleri yüksek hakimler kurulunca, yargıtay birinci başkanıyla ikinci başkanları ve cumhuriyet başsavcısı yargıtay büyük genel kurulunca, üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir.
  yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan ve üyelerinin ve diğer mensuplarının nitelikleri kanunla düzenlenir.
  
  (39) maddenin ilk şekli:
  madde 140- danıştay, kanunların başka idari yargı mercilerine bırakmadığı konularda ilk derece ve genel olarak üst derece idare mahkemesidir.
  danıştay, idari uyuşmazlıkları ve davaları görmek ve çözümlemek, bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarıları hakkında düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını ve imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini incelemek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir. danıştay başkan ve üyeleriyle başkanun sözcüsü, kanunda gösterilen niteliklere sahip kimseler arasından, anayasa mahkemesinin asıl ve yedek üyeliklerinden meydana gelen kurulca gizli oyla ve üçte iki çoğunlukla seçilir. ilk iki oylamada çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir.
  danıştay başkan ve üyeleriyle başkanun sözcüsünün seçimlerinde bakanlar kurulu ile danıştay genel kurulunca ayrı ayrı boş yer sayısı kadar aday gösterilir.
  danıştayın kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının nitelikleriyle atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, haklarında disiplin kovuşturması yapılması ve disiplin cezası uygulanması, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.
  
  (40) maddenin ilk şekli:
  madde 141- askeri yargıtay, askeri mahkemelerce verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. ayrıca, kanunla gösterilen askeri işlere ait belli davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. askeri yargıtay üyeleriyle başsavcısı, hakimlik niteliğine sahip kırk yaşını bitirmiş ve en az on yılı askeri hakimlik veya askeri savcılık yapmış kimseler arasından, askeri yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğuyla boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından cumhurbaşkanınca seçilir.
  askeri yargıtay, başkanlarını kendi üyeleri arasından seçer. askeri yargıtayın kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, üyeler hakkındaki disiplin işleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre, kanunla düzenlenir.
  
  (41) maddenin ilk şekli:
  madde 143- yüksek hakimler kurulu, onsekiz asıl ve beş yedek üyeden kuruludur. bu üyelerden altısı yargıtay genel kurulunca, altısı birince sınıfa ayrılmış hakimlerce ve kendi aralarından gizli oyla seçilir. millet meclisi ve cumhuriyet senatosu, yüksek mahkemelerde hakimlik etmiş veya bunlara üye olma şartlarını kazanmış kimseler arasından gizli oyla ve üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile üçer üye seçerler. bu usulle yargıtay genel kurulunca iki, birinci sınıfa ayrılmış hakimler ile millet meclisi ve cumhuriyet senatosu tarafından birer yedek üye seçilir.
  yüksek hakimler kurulu, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile kendi içinden başkanını seçer.
  yüksek hakimler kurulu üyelerinin görev süresi dört yıldır. her iki yılda yarısının seçimi yenilenir. hakimlik görevinde iken seçilmiş olan üyeler ardı ardına ilk defa seçilemez.
  yüksek hakimler kurulu üyeleri, görevleri süresince başka bir iş ve görev alamazlar.
  yüksek hakimler kurulunun kuruluşu, çalışma usulleri, bölümleri ve bu bölümlerin görevleriyle toplantı ve karar yeter sayıları, başkan ve üyelerinin aylık ve ödenekleri kanunla düzenlenir.
  adalet bakanı, yüksek hakimler kurulu toplantılarına katılabilir; oylamaya katılamaz.
  
  (42) maddenin ilk şekli:
  madde 144- hakimlerin bütün özlük işleri hakkında karar verme yetkisi yüksek hakimler kurulunundur.
  bir hakimin, her ne sebeple olursa olsun, meslekten çıkarılması hakkındaki karar, genel kurulun salt çoğunluğuyla alınır.
  adalet bakanı, gerekli gördüğü hallerde, bir hakim hakkında disiplin kovuşturması açılması için yüksek hakimler kuruluna başvurabilir. bir mahkemenin veya bir kadronun kaldırılması veya bir mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesi, yüksek hakimler kurulunun uygun görmesine bağlıdır.
  hakimlerin denetimi, belli konular için yüksek hakimler kurulunca görevlendirilecek üst derecedeki hakimler eliyle yapılır.
  
  (43) bu hüküm anayasa mahkemesinin 27.1.1972 gün ve e.1976/43 k. 1977/4 sayılı kararı ile iptal edilmiştir. rg. 21.4.1977-15916
  
  (44) maddenin ilk şekli:
  madde 145- anayasa mahkemesi, onbeş asıl ve beş yedek üyeden kuruludur. asıl üyelerden dördü yargıtay, üçü danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleriyle başsavcı ve başkanun sözcüsü arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. bir üye, sayıştay genel kurulunca kendi başkan ve üyeleri arasından aynı usulle seçilir. millet meclisi üç, cumhuriyet senatosu iki üye seçer. cumhurbaşkanınca da iki üye seçilir. cumhurbaşkanı, bu üyelerden birini, askeri yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğuyla ve gizli oyla göstereceği üç aday arasından seçer. anayasa mahkemesi, kendi üyeleri arasından, gizli oyla ve üçte iki çoğunlukla, dört yıl için, bir başkan ve bir başkanvekili seçer; yeniden seçilmek caizdir. yasama meclisleri, bu seçimleri, türkiye büyük millet meclisi üyeleri dışından, üye tamsayılarının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla yaparlar. ilk iki oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir. yasama meclislerince seçilecek üyelerden birer kişinin, üniversitelerin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler öğretim üyelerinin birlikte toplanarak, açık üyeliklerin üç katı tutarında ve gizli oyla gösterecekleri adaylar arasından olması gereklidir.
  anayasa mahkemesine asıl veya yedek üye olabilmek için kırk yaşını doldurmuş bulunmak ve yargıtay, danıştay, askeri yargıtay veya sayıştayda başkanlık, üyelik, başsavcılık. başkanun sözcülüğü veya üniversitelerde hukuk, iktisat ve siyasal bilimler alanlarında en az beş yıl öğretim üyeliği veya onbeş yıl avukatlık yapmış olması şarttır.
  anayasa mahkemesine, yargıtay iki, danıştay ile yasama meclislerinin her biri birer yedek üye seçerler. yedek üyelerin seçiminde de, asılların seçimindeki usul uygulanır.
  anayasa mahkemesi üyeleri, resmi veya özel hiç bir görev alamazlar.
  
  (45) maddenin ilk şekli:
  madde 147- anayasa mahkemesi, kanunların ve türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin anayasaya uygunluğunu denetler.
  cumhurbaşkanını, bakanlar kurulu üyelerini, yargıtay, danıştay, askeri yargıtay, yüksek hakimler kurulu ve sayıştay başkan ve üyelerini, cumhuriyet başsavcısını, başkanun sözcüsünü, askeri yargıtay başsavcısını ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yüce divan sıfatiyle yargılar ve anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirir.
  anayasa mahkemesinin, yüce divan sıfatiyle yargılamasında savcılık görevini cumhuriyet başsavcısı yapar.
  
  (46) maddenin ilk şekli:
  madde 148- anayasa mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma tarzı ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı içtüzükle düzenlenir.
  anayasa mahkemesi, yüce divan sıfatiyle baktığı davalar dışındaki işleri, dosya üzerinde inceler. ancak gerekli gördüğü hallerde, sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri çağırır.
  
  (47) maddenin ilk şekli:
  madde 149- cumhurbaşkanı; son milletvekili genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az yüzde onunu olan veya türkiye büyük millet meclisinde temsilcisi bulunan siyasi partiler veya bunların meclis grupları; yasama meclislerinden birinin üye tam sayısının en az altıda biri tutarındaki üyeleri; kendi varlık ve görevlerini ilgilendiren alanlarda yüksek hakimler kurulu, yargıtay, danıştay, askeri yargıtay ve üniversiteler, kanunların veya türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin veya bunların belirli madde ve hükümlerinin anayasaya aykırılığı iddiasiyle, anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilirler.
  
  (48) maddenin ilk şekli:
  madde 151- bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanunun hükümlerini anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, anayasa mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır.
  mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını ciddi görmezse, bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır.
  anayasa mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere üç ay içinde kararını verir.
  bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını, kendi kanısına göre çözümleyerek davayı yürütür. ancak, anayasa mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkemeler buna uymak zorundadır.
  
  (49) maddenin ilk şekli:
  madde 152- anayasa mahkemesinin kararları kesindir.
  anayasa mahkemesince, anayasaya aykırı olduğundan iptaline karar verilen kanun veya içtüzük veya bunların iptal edilen hükümleri, karar tarihinde yürürlükten kalkar. gereken hallerde, anayasa mahkemesi, iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir. bu tarih, kararın verildiği günden başlayarak altı ayı geçemez.
  iptal kararı geriye yürümez.
  anayasa mahkemesi, diğer mahkemelerden gelen anayasaya aykırılık iddiaları üzerine verdiği hükümlerin olayla sınırlı ve yalnız tarafları bağlayıcı olacağına da karar verebilir.
  anayasa mahkemesi kararları, resmi gazetede hemen yayınlanır ve devletin yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlar.
  
  (50) bu madde, 1188 sayılı kanunla yürürlükten kaldırılmıştır. bu değişiklik anayasa mahkemesinin e.70/1, k.70/31 sayılı ve 16.6.1970 günlü kararı ile iptal edilmiştir. (rg. 7.6.1971- 13858). bu madde 1801 sayılı kanun ile yeniden yürürlükten kaldırılmıştır.
  
  (51) 17.4.1970 gün ve 1254 sayılı kanunla konmuştur.
  
  (52) 20.9.1971 gün ve 1488 sayılı kanunla konmuştur.
  
  (53) 15.3.1973 gün ve 1699 sayılı kanunla konmuştur