ülgen

• bu altay tanrısının isminin anlamı "büyük", "ulu", "yüce" olarak kabul edilmektedir ki, büyük ihtimalle bu kabuller bir yanılgıdan ibarettir.
  
  kuvvetle muhtemel ki, ülgen kelimesinin "ulu" anlamında kullanılması, bir tanrı'nın ismi haline gelmesinden sonra başlamıştır. yani tanrı'ya "ulu" anlamına gelen "ülgen" ismi verilmemiştir. ülgen, bir tanrı'nın ismi olduğu için "ulu" anlamında da kullanılmıştır/kullanılmaktadır.
  
  kelimenin gerçek anlamına dair bir tahminde bulunmak gerekirse, şöyle bir mantık izlenebilir:
  
  bugün fiilden isim yapım eki olarak hâlen kullanmakta olduğumuz "-en" eki, eskiden "-gen, -ken" şeklinde türkçe'de mevcuttu. (örnek: yazan = yazgan)
  
  divan'ü lügat'it-türk'te de geçen "üle-" fiili, bugün kullandığımız üleştirmek fiilinin kökünü oluşturur ve "paylaştırmak, pay etmek, dağıtmak" demektir.
  
  dolayısıyla, ülgen kelimesi bir zamanlar "ülegen" biçiminde kullanıldı ise, bu kelimenin "üleyen, üleştiren, dağıtan, paylaştıran" anlamına gelen bir adlaşmış sıfat olduğu ortaya çıkacaktır.
  
  ülgen'in sıfatı olan "bay" sözcüğünün de "zengin" anlamına geldiği düşünüldüğünde sanıyorum ki bu teori biraz daha tutarlı gözükecektir.
  
  düzenleme: bazı kısımlar hatalıydı, sanırım şimdi daha iyi.
• kazakçada "süper" karşılığı kullanılırmış. (kaynak: oktay sinanoğlu)
  
  demek ki bayülgen (bkz: okan bayülgen) de süpermen demek oluyor.
  
  bir diğer alternatif olarak (bkz: fevkalbeşer)
• kadın ismi olarak seçildiğini gördüğünde babamın küplere bindiği, oğluna verdiği isim.
• altından bir evde, gökyüzünün 16. katında yaşadığına inanılan türk tanrısı. şaman ve kamlar dışında ona kimse ulaşamazdı, onların da ülgen'e ulaşmak için değerli hayvanlar kurban etmesi gerekiyordu, özellikle ülgen'i onurlandırmak için beyaz at tercih edilirdi. dışlanmış yeraltı tanrısı erlik'in düşmanı ve insanlığın koruyucusudur.
  
  (bkz: türk mitolojisi)
• nuray bilgili'nin aktardığına göre kartala "karakuş" da denir ve türk kozmolojisinde jüpiter'e, karakuş adı verilir. tanrı ülgen'in göksel karşılığı da jüpiter'dir. bu nedenle avatar hayvanı kartaldır. yunan mitlerinde de tanrı zeus'un göksel karşılığı jüpiter'dir ve avatar hayvanı kartaldır.
  
  [bir ak ana (ak-ene) var idi, yaşardı su içinde,
  ülgen'e şöyle dedi, göründü su yüzünde:
  - yaratmak istiyorsan sen de birşeyler ülgen,
  yaratıcı olarak şu kutsal sözü öğren!
  de ki hep,"yaptım oldu" başka bir şey söyleme!
  hele yaratır iken "yaptım olmadı" deme!] (bkz: yaratılış destanı/@ibisile)
  
  (bkz: bay ülgen), ülgen han
  (bkz: kayra han), tengere kayra han
• muazzez ilmiye çığ'ın konuk olduğu eski bir teke tek özel programını izlerken dikkatimi çekti; ilmiye hoca, program içerisinde birkaç kez ülgen'i gök tanrı'ya eşitledi. daha önce de ülgen'in gök tanrı ile karıştırıldığına şahit olmuştum.
  
  bu konuda zaten şurada bir şeyler söyledim ve tekrara lüzum görmüyorum: (bkz: kök tengri/#18380406)
  
  fakat şunu söyleyeyim; gök tanrı'yı sonraki dönemde haberdar olduğumuz altay tanrılarından birine bağlamak zaruri olsaydı, benim tercihim ülgen değil, tengere kayra kan olurdu.
• eski türk mitolojisinde kayra kan'dan meydana gelmis gökteki üç önemli ilhatan ilkidir. degisik türk boylarinda farkli olarak bazen yer tanri bazen gök tanri olarak kullanilmistir.
• büyük, ulu demektir.
• göğün onaltıncı katında, ay, güneş ve yıldızlardan yukarıda oturan; atmosfer olaylarını, yıldızların hareketlerini düzenleyen; yaradılış efsanelerinde de yer alan kutsal ruh.
• türk dünyasını detaylı taharrileriyle gün yüzüne çıkaran türkolog, doğa bilimci vasili vasilyeviç radlof'un sibirya'da yaptığı derlemelerde, sudur yoluyla kayra kan'dan meydana gelmiş, gökteki üç önemli ilahtan ilkidir. keza radlof'un ifadelerine göre, semanın on altıncı katında altın bir dağ üzerinde yaşar ve orada gene altın bir taht üzerinde oturur.
  
  ''ülken sözcüğü'' kazak ve kırgız lehçelerinde ''büyük'' ve ''ulu'' anlamlarına gelmektedir. geç dönemlerde ise ''bay ülgen'' (ulu zengin) olarak da adlandırılmıştır; lakin kendisine kurban sunulmasına rağmen ''gök tanrı'' olup olmadığı bariz değildir.
  
  ülgen, bir iyilik ilahıdır ve ay, güneş ve yıldızılardan dahi yukarıda yaşar. ülgen'in bulunduğu yere uzanan yoldaki engelleri yalnızca erkek şaman aşabilir. bazı tasavvurlarda göğün yedinci, dokuzuncu ya da on altıncı katında oturduğu belirtilmektedir.
  
  umumiyetle ''insan'' şeklinde tasavvur edilir. ancak ülgen'i ifade eden bazı etnografik nesneler de mevcuttur.
  
  insanın ve dünyanın yaradılışında önemli bir yere sahiptir, atmosfer olaylarını düzenler, yıldızları çekip çevirir. yeryüzünü dahi yoktan var eden ülgen'dir. insanlara hayat vermesi ve onları kötülükten koruması için emir eri yayık'ı görevlendirmiştir. ülgen'in yedi oğlu vardır ve bunlardan biri karakuş'tur. karakuş yani kartal aynı zamanda gök tanrı'nın da simgesidir.