film noir

• double indemnity, maltese falcon, touch of evil gibi örnekleri çok eskiye dayansa da değeri ve kesinliği 90'lardan sonra anlaşılan, isimlendirilen ve umarsız bir yıldız gibi parlayan bu tür, bir anda milyonlarca hayran kitlesi oluşturdu kendisine ve sinema tarihinden bir çok film bu kategoriye sokuldu.
  
  "karanlık film" veya "kara film" de denilebiliyor film noir'e. film noir'in en belirgin özellikleri arasında; makyaj ve dekorların öne çıkması, femme fatale'lerin olayları, çekip çevirmesi, dedektif, cinayet öğelerinin öne çıkması, karanlık sokaklar, karanlık, meşum oteller, alkolizm, bir karakterin diğerine yumruk atması gibi detaylar sayılabilir. müzikler de film noir'in en önemli parçasıdır. özellikle senfonik [heavy metal de senfoniktir kimi zaman] bir müzik seçilir, pastel renkler ve ayrıca ara ara gelip zihne konan gerilim de sabittir. film noir'in sonunu -veya sonun nasıl geleceğini- tahmin etmek pek olası değildir.
• film noir'in en bilinen ve en kaliteli örneklerine ben;
  maltese falcon, the big sleep, the killers, key largo, veya istersem daha yenilerden se7en, usual suspects, dark city, lost highway, strange days, -halen türü tam olarak kesinlenmemiş olan- blade runner, alien, city of lost children, crow ve batman returns'ü örnek gösterebilirim... hatta taxi driver'i, metro'yu falan... ama türün en önemli örnekleri, daha doğrusu, kara filmlerin büyük bölümü 1940-1955 yılları arasında çekilmişlerdir.
  
  şu an en çok "para" ama daha önemlisi, ilgi, eleştiri ve prestij getiren filmler bu türden olduğundan, yapımcılar/yönetmenler olası -başka- hikâyeleri havada kapmaktalar, piyasa olmaya, herkes tarafından denenmeye başlasa bile, film noir, bir başka alemdir sinema deryasında.
• kara filmin jack warner'ın 30'lu yıllarda ki cinayet filmlerinin mirası üzerine 40'lı yıllarda geliştiği söylenir. amerikan toplumunun iç yapısıyla ve kendi sorunlarıyla alakalı olan türle avrupa sineması çok fazla ilgilenmese de avrupa'lı sinemacılar kara filmin yaratıcısı olmuşlardır. hitler'in avrupa'yı kasıp kavurduğu ikinci dünya savaşı döneminde amerika'ya göç eden billy wilder, robert siodmak, otto preminger, ve fritz lang gibi alman ve avusturya'lı yönetmenler dışavurumcu alman sineması'nın etkilerini hollywood'a taşımış ve dışavurumcu alman sinemasının en önemli ve öncü sayılabilecek filmi dr caligari nin muayenehanesi türe çıkış noktası olmuştur.
  
  raymond borde ve etienne chaumeton adlı iki fransız araştırmacı tarafından adının film-noir olarak konulmasından sonra kara filmin sinemada teknik bir tür olup olmadığı tartışıldı. john orr ise kara filmin bir tür olmaktan çok, pek çok izleğe sahip bir biçem olduğunu söylemiştir; öyle ki herhangi bir film türünde kara filmler üretilebilir.
  
  türün doğumuna en önemli zemini hazırlayan kuşkusuz ikinci dünya savaşı'dır. savaş amerikan toplumunun tüm yerleşik moral değerlerini alt üst etmiş toplumsal yapıyı derinden sarsmıştı. iyi ve kötünün iç içe geçtiği savaş sonrası dönemde film-noir sinemaya yerleşti. amerikanın savaş sonrası psikolojisinin ve genel atmosferin sinemaya bu şekilde yansıması da kaçınılmazdı. savaş sona ermiş evlerine dönen erkekler pek çok şeyi bıraktıkları gibi bulamamışlardı. kadın toplumsal hayatta etkin bir rol alıp özgürlüğünü ilan etmişti ve mutfağa dönmeye de pek niyetli görünmüyordu. bunların dışında askerden dönenlerin iş bulabilme endişesi vardı. amerika o yıllarda kanunu hiçe sayan adamların egemenliğini sürdüğü, sokaklarda kurşun yağmurlarının esip geçtiği, çetelerin her köşe başında hesaplaştığı bir toplumsal buhran dönemi içindeydi. işte bu ümitsiz, karanlık ortam kara filmin doğmasında gerekli olan altyapıyı hazırladı ve tür işte bu atmosfer içinde ortaya çıkıp gelişti.
  
  gangasterler ve dedektifler ikileminde ilerleyen kara filmde mutlu son yoktur. hollywood'un sahte mutlu sonlarına tepki olarak ortaya çıkan bu olgu amerikan toplumunun en güvendiği değerlerde el atıp hatta bazen acımasızca saldırarak sistem içinde muhalif bir tavır yakalamıştır. amerikan toplumunun en gözde kurumu aileye örneğin oz büyücüsü veya rüzgar gibi geçti de ki gibi yüceltilen, mutlu yuva anlayışıyla yaklaşmamış bu kavramı sertçe gözden geçirmiştir.
  
  kara film kahramanları aslında birer anti kahramandırlar. bunlar çoğunlukla işleri ters gitmiş, hayattan istediklerini alamamış ve insanı çıldırtacak derecede sigara ve alkol tüketen –genelde trençkotlu ve fötr şapkalı -kişilerdir. hepsi "loser"lık müessesesinin daimi üyesidirler.
  
  kara filmde erkek ana karakter gibi görünüp olay örgüsü onun çevresinde gelişse de trajedinin asıl yönlendiricisi kadındır. türün en belirleyici öğesi burada ortaya çıkar. adına femme fatale denilen cazibesiyle erkeği baştan çıkaran türlü oyunlarla ağına düşürüp öldüren ve asla güvenilmez kadın motifidir bu. dolambaçlı yol filmindeki ann savage ile geçimsiz filmindeki jane green cazibesiyle ele geçirip kurban eden kadın karakterleriyle en önemli femme fatale figürlerini yaratırlar. sinema tarihinin en çok bilinen femme fatale’i ise postacı kapıyı iki kere çalar filmindeki oyunuyla lara turner'dir.
  
  bu gün bu türdeki ilk filmin 1941 yapımı john huston’un maltese falcon (malta şahini) adlı filmi olduğu kabul edilir. ancak türün sinemaya yerleşmesi tam olarak 1944-45 yıllarında olmuştur. kara film tam anlamıyla billy wilder'in double indenminty (çifte tazminat), edward dymtryck'ın murder my sweet (cinayet sevgilim), charles vidor'un gilda, otto preminger'in laura ,fritz lang'ın the woman in the window (penceredeki kadın) gibi filmlerinde ortaya çıkmıştır.
  
  film-noir'in temeli ve içeriği karanlıktır. basit anlamda görünüm olarak değil ruh hali olarak da karanlığı ifade eder. yeni çağın en büyük mirası güvensizlik ve karamsarlık üzerinden ilerler. iyi ve kötü kesin çizgilerle ayrılmamıştır. bireyin varolma çabası ve yozlaşmış toplum yapısı açık olarak görünmektedir. tüm bunları besleyen ve yönlendiren adına şiddet denilen hastalıktır. biçim ise büyük ölçüde ekonomiyle ilgilidir. savaş sonrası amerikan ekonomisi avrupa kadar olmasa da etkilenmişti. yapımcılar filmlerin olabildiği kadar kısa sürede ve düşük bütçelerle tamamlanmasını istiyorlardı. dymtryck filmlerinde kullandığı ön planı aydınlatıp geri planı gölgede bırakan aydınlatma tekniğini daha ucuz ve daha çabuk olduğu için tercih ettiğini söylemiştir. ama eleştirmenler filmlerin görünüm ve atmosferini değiştirmek için tüm bu yapılanların birer icat olduğunu söylemişlerdir. böylece film-noir ekpresyonizmden de aldığı ışık –gölge ve kontraslarla biçimsel yapısını ortaya koyar.
  
  cinayetler, aldatmacalar ve türlü entrikalar üzerine kurulu kara filmin ilk dönemi herhalde en çok humprey bogart, james cagney,richard widmark,laureen bacall,edward g. robinson ve barbara stanwyck ile hatırlanır. alman ekspresyonizminden, 30'ların fransız filmlerinden, italyan yeni gerçekçiliği'nden ve dönemin kara roman denilen dedektif hikayelerinden beslenen türün klasik kara film denilen ilk dönemi orson welles'in 1958 yılında çektiği touch of evil ile kapanır. foster hirsh’e göre welles; paranoya, korku, kasvet ve sahtekarlık gibi en önemli kara film öğelerini en uç noktasında kullanır.
  
  bu tarihten sonra örnekleri yavaş yavaş azalan ve ilk şaşalı dönemini kapayan kara film 70'ler de tekrar canlandı. aradan geçen zaman yine amerikan toplumunda sarsıcı olayların yaşandığı bir dönem oldu. keneddy suikasti, luther king'in öldürülmesi, solun canlanışı, öğrenci hareketleri, anti militarizm, cinsel devrim gibi toplumsal olaylar kara filmin canlanması için gerekli ortamı hazırlamıştı. nitekim 1971'de don siegel’in dirty harry'si ile başlayan ve polanski'nin chinatown'u, scorsese'nin taxi driver'i ve altman'ın the long goodbye'ı ile devam eden dönem türün yeniden canlanışı oldu.
  
  seksenlerin başı ise film-noir için tam bir dönemeç oldu. liberalizmin doğurduğu güvensizlik ve topluma yerleşen genel paranoya duygusundan tüm alanlar gibi sinemada nasibini aldı. yaşanan çalkantılar nedeniyle filmlerde değişime uğradı ve film-noir in bir alt ayrımı ya da bir diğer aşaması diyebileceğimiz neo-noir ortaya çıktı. neo-noir'in ortaya çıktığı 80'ler amerikan halkının devletine güveninin sarsıldığı, tüketim çılgınlığı denilen şeyin en had safhaya geldiği ve konformizmin tepkilizliği doğurduğu bir dönemdir. artık yeni bir söyleme sahip olan kara filmler daha önce el atılmamış konulara bambaşka bir yaklaşım getirirler. amerikan toplumunun hızla değişen yapısıyla beraber karakterler ve öykülerde değişmeye başlar. artık hikaye büyük ölçüde kapitalizmin doğurduğu yabancılaşma ve derin yalnızlık duygusudur. neo-noir günümüz insanının sorunlarıyla ilgilenir ve film-noir’e göre daha radikal bir tavır takınır. artık sokaklarda ki şiddet hayatın ta kendisine dönüşmüştür. dedektiflik hikayelerinden esinlense de kimi zaman konu dışarı bırakır ya da alaşağı eden portreler çizer. selda tan özdemir neo-noir için şöyle der: "artık klasik film-noir dönemine göre ahlaki değerler hayli değişmiş, kara filmin altın dönemindeki yasaklı cinsellik çağrışımsal bir gizem olmaktan çıkmış ve gösterilebilir hale gelmiştir. noir sinemasının altın çağında kahramanlar daha çok toplum hayatının adaletsizlikleri nedeniyle suça teşvik edilmiş iken, daha sonra suçluların bile daha psikopat olduğu, daha çok kana ve şiddete susadığı, daha çok entrikaya, illa ki erotizme bulandığı bir dönem yaşanmaya başladı. yakın dönem kara filmleri ise; insanoğlunun en çok yalnızlığına vurgu yaptı. en dibimizde bulunan karanlık yan kendi kendinin celladını yarattı. artık daha çok paranoya, daha çok belirsizlik, daha çok köklerinden yoksunluk zamanı idi ve yeni çağın kara filmi kaotik dünyanın gölgelerinin sahnelendiği yer oldu’’.
  
  amerikan toplumunun huzursuzluğunun had safhaya çıktığı bu dönemde neo-noir ilk olarak kendini lawrence kasdan'ın body heat ve ridley scott'un blade runner gibi filmleriyle gösterir. 80'ler ile beraber yenilenen kara film 90'lar da wild at heart ,barton fink ,reservuar dogs, naturel born killers ve leon gibi filmlerle devam eder. body heat ve blade runner ile birlike 1967 yapımı john borman'ın paint black filmi de bu günkü kara filmin ilk örneklerinden kabul edilir. 70'li ve 80'li yıllardaysa scorsese'nin taxi driver ve moonstreets ,coppola'nın the conversation, polanski'nin chinatown, arthur penn'in nigt moves, wim wenders'in the american friend'i, david lynch'in blue velvet'i gibi filmler rahatlıkla günümüz kara filminin öncülerinden sayılabilir. ancak 90'lar da film-noir için dönüm noktası pulp fiction olmuştur.1995 yılı içinde direkt olarak kara film türü içine girebilecek on altı film vizyona girmiştir. bununla birlikte türe hem yönetmenlerin hem seyircinin ilgisi artmıştır. pulp fiction ile patlama yapan kara film; seven, usual suspect, fargo,crash, lost highway, leaving las vegas, big lebovski, u turn, la confidental, fight clup, memento, mulholand drive gibi birbirinden her anlamda çok farklı filmlerde günümüze dek ulaşır.
  
  savaş ve onun doğurduğu kaçınılmaz ruh hali ile doğan dönemin ruhsal yapısını ve karamsarlığını temsil eden tür elbetteki biçim ve içerik olarak çok daha farklı. eğri büğrü açılar, rastgele gölgeler, jaluziler, ıslak sokaklarla dolu gece görüntülerini geride bırakmış gözüküyor. artık silahları, gangasterleri ve azılı haydutların dışında bizi tehdit eden ve sistemin yarattığı başka bir ben ya da paranoyalarımız vardır. düzen bireyi daha da yalnızlaştırmış suça itmiştir. yeni film-noir’in kahramanlara daha acımasız ve daha eli kanlı görünür. klasik dönemin en önemli öğesi femme fatale'lerin kimi zaman ortada olmadığı da olur.
  kara film de birincil unsur olan konunun yerini karakterlerin alması femme fatale'lerin artık daha dolaysız, açık sözlü ve cinselliği her açıdan metalaştıran hali, vamp kadınlardan çok cool erkeklerin öne fırlaması türün 90'lar da ki portresini çizer. huzursuz, mutsuz sonlar düşük bütçeler ve alabildiğine nihilizm film-noir'in hala değişmeyen yazgısıdır.
  
  altmış yılı aşkın geçmişi olmasına rağmen kara film daima holloywood işi olarak kaldı. avrupa sineması bu türele pek fazla ilgilenemedi. amerikanın kendi korku ve sıkıntılarıyla beslenmiş ve kendi özeleştirisini taşıyan türe avrupa'nın ilgi göstermemiş olması çokta ilginç değil herhalde. holloywood işi olmasına karşılık seyirciye amerikan rüyasının iç yüzünü gösteren, amerika’nın en gözde yüceltilmiş değerleriyle korkusuyla uğraşan ve marjinali sunan kara film herhalde sinema tarihinde çok ilginç ayrıksı bir yere sahip.belki de hiçbir tür onun kadar günümüz gerçekleriyle bu denli koşut değildir. çünkü film-noir yaşadıklarımızın perdede ki yansımasıdır.
• bir filmin sadece karanlık bir atmosfere sahip olması onu film noir yapmak için yetmez. se7en, fight club, yok sora batman returns vs. film noir akımına örnek teşgil edemezler. karadul^* modeli kadın, zarar gören erkek, makyaj ve aydınlatma teknikleri gibi birçok ayrıntıları vardır. double indemnity, the killing tipik örnekleridir.
• tartışmasız en sevdiğim film türüdür. bana göre bu türün en önemli özelliği sürükleyici olmasıdır. şimdiye kadar bu kategorideki hiçbir filmde sıkıldığımı, uykumun geldiğini veya yarım bıraktığımı hatırlamıyorum... tabii hep kaliteli olanlarını izlememin de etkisi var bunda ama imdb top 100'de olan ve hiç beğenmediğim de birçok film var diğer türlerde. imdb'de bu türün ilk 50 filmi şu şekilde şu anda;
  
  1- sunset blvd (1950)
  2- double indemnity (1944)
  3- m (1931)
  4- the third man (1949)
  5- the maltese falcon (1941)
  6- touch of evil (1958)
  7- strangers on a train (1951)
  8- notorious (1946)
  9- les diaboliques (1955)
  10- the big sleep (1946)
  11- the ox-bow incident (1943)
  12- the night of the hunter (1955)
  13- sweet smell of success (1957)
  14- the killing (1956)
  15- ace in the hole (1951)
  16- o drakos (1956)
  17- shadow of a doubt (1943)
  18- laura (1944)
  19- du rififi chez les hommes (1955)
  20- out of the past (1947)
  21- white heat (1949)
  22- key largo (1948)
  23- i am a fugitive from a chain gang (1932)
  24- night and the city (1950)
  25- in a lonely place (1950)
  26- the big heat (1953)
  27- pickup on south street (1953)
  28- angels with dirty faces (1938)
  29- the asphalt jungle (1950)
  30- body and soul (1947)
  31- scarface (1932)
  32- the killers (1946)
  33- odd man out (1947)
  34- scarlet street (1945)
  35- deadly is the female (1950)
  36- thieves' highway (1949)
  37- the narrow margin (1952)
  38- the woman in the window (1944)
  39- the letter (1940)
  40- the set-up (1949)
  41- mildred pierce (1945)
  42- the lady from shanghai (1947)
  43- no man of her own (1950)
  44- brute force (1947)
  45- gilda (1946)
  46- dark alibi (1946)
  47- the naked city (1948)
  48- the big clock (1948)
  49- where the sidewalk ends (1950)
  50- leave her to heaven (1945)
  
  sözlükte yazılanları okudum, ek olarak birçok film belirtilmiş fakat imdb'ye göre hiçbiri film noir sayılmıyor. elbette bir bildiği vardır imdb'dekilerin... bakıldığı zaman ilk 50'de yer alan en son çekilmiş film touch devil, 1958.
• imdb' de 91 adet filmin türünü(genre) "film-noir" olarak güncelledim ve 87' si kabul edildi. 2 adet filmden ise "film-noir" ibaresini kaldırdım ve o da kabul edildi.
  
  imdb "film-noir" türünün 1927 ile 1958 yılları arasında çekilen filmlerden oluşması gerektiğini söylüyor ve filmlerin siyah-beyaz olması gerektiğini de belirtiyor. ilk film olarak underworld (1927)' ü ve son film olarak da touch of evil (1958)'ı kabul ediyor. tabii ki bu tarihlerden önce ve sonra çekilen film-noir ler de var fakat klasik periyod böyle. hatta en klasik periyod 1940-1958 arası "classic american noir" periyodu. amerikan olmayan filmlere verilen isimler ise genelde french noir, british noir veyahut international noir gibi isimler. bir de 1940 öncesi filmlere de, "precursors/early noir-like films" diyebiliriz ek bilgi olarak. touch of evil (1958)' dan sonraki filmlerde genel anlamda neo-noir kalıbı kullanılmaya (aslında bu kalıp '59 dan sonra türedi) ve film-noir kalıbı kullanılmamaya başlandı fakat tabii ki neo-noir bir sinema terimi olduğu için yani bir sinema türü olmadığı için biz '58' den sonra çekilen bu türdeki filmlere de film-noir diyebiliriz ama klasik film-noir diyemeyiz, onun yerine neo-noir deriz. ayrıca neo-noir kavramı film-noir gibi filmler için türetilen yeni bir kavram olmasına rağmen 1958' den önceki bazı filmler içinde kullanıldı. neo-noir diyebileceğimiz 1958' den sonraki filmler arasında ise en ünlüsü 1974 yapımı chinatown olmakla beraber; 1976 yapımı taxi driver, 1982 yapımı blade runner, 1994 yapımı pulp fiction, 1995 yapımı se7en ve the usual suspects, 1996 yapımı fargo, 2003 yapımı oldeuboi, 2008 yapımı the dark knight, vs... gibi filmleri örnek olarak gösterebiliriz.
  
  neyse gelelim o 87 adet filme, kabul edilmeyen 4 tanesine ve silinen 2' sine. liste şöyle:
  
  "kabul edilenler":
  
  the racket (1928)
  the docks of new york (1928)
  asphalt (1929)
  thunderbolt (1929)
  paid (1930)
  la chienne (1931)
  blonde crazy (1931)
  city streets (1931)
  little caesar (1931)
  quick millions (1931)
  five star final (1931)
  the public enemy (1931)
  the maltese falcon (1931)
  scarface (1932)
  two seconds (1932)
  night court (1932)
  payment deferred (1932)
  the beast of the city (1932)
  20,000 years in sing sing (1932)
  i am a fugitive from a chain gang (1932)
  blood money (1933)
  private detective 62 (1933)
  das testament des dr. mabuse (1933)
  midnight (1934)
  the thin man (1934)
  crime without passion (1934)
  'g' men (1935)
  la bandera (1935)
  bordertown (1935)
  the scoundrel (1935)
  the florentine dagger (1935)
  great guy (1936)
  satan met a lady (1936)
  bullets or ballots (1936)
  the petrified forest (1936)
  dead end (1937)
  san quentin (1937)
  kid galahad (1937)
  marked woman (1937)
  black legion (1937)
  pépé le moko (1937)
  they won't forget (1937)
  the green cockatoo (1937)
  you only live once (1937)
  they gave him a gun (1937)
  algiers (1938)
  hôtel du nord (1938)
  le quai des brumes (1938)
  they drive by night (1938)
  angels with dirty faces (1938)
  the amazing dr. clitterhouse (1938)
  rio (1939)
  blind alley (1939)
  let us live (1939)
  each dawn i die (1939)
  le jour se lève (1939)
  invisible stripes (1939)
  le dernier tournant (1939)
  the roaring twenties (1939)
  king of the underworld (1939)
  they made me a criminal (1939)
  on the night of the fire (1939)
  johnny apollo (1940)
  suspicion (1941)
  ossessione (1943)
  le corbeau (1943)
  the seventh victim (1943)
  the lodger (1944)
  strangers in the night (1944)
  the spiral staircase (1945)
  decoy (1946)
  macadam (1946)
  die mörder sind unter uns (1946)
  quai des orfèvres (1947)
  dédée d'anvers (1948)
  nora inu (1949)
  une si jolie petite plage (1949)
  gunman in the streets (1950)
  der verlorene (1951)
  a place in the sun (1951)
  5 fingers (1952)
  casque d'or (1952)
  imbarco a mezzanotte (1952)
  stolen identity (1953)
  razzia sur la chnouf (1955)
  du rififi chez les hommes (1955)
  nachts, wenn der teufel kam (1957)
  
  `*******************************************`
  
  "kabul edilmeyenler":
  
  m (1931)
  angels over broadway (1940)
  rebecca (1940)
  shadow of a doubt (1943)
  
  `********************************************`
  
  "silinmesi kabul edilenler":
  
  inferno (1953)
  bad day at black rock (1955)
  the defiant ones (1958)
  
  p.s: kabul edilmeyenler arasında beni en çok şaşırtan 1931 yapımı "m" oldu!
  
  edit: 5 fingers (1952) eklendi.
  edit-2: the defiant ones (1958)' dan film-noir ibaresi kaldırıldı ve kabul edildi.
• bu türe ait filmleri ayırt etmek için ekşi sözlükteki tanımlardan yola çıkarsanız şimdiye kadar çevrilmiş bütün filmlerin yüzde 90'ının filan film noir olduğunu görebilirsiniz. ya sözlükçüler salladıkça sallıyor ya da bu dünyanın en boktan sınıflandırma kriterlerinden biri.
• 60 tane film noir'i ucretsiz guzel kalitede izlemek icin buyrun
  
  http://www.openculture.com/free_film_noir_movies
• 1940-60 arasi hollywood da patlama yapmis, suc edebiyati kokenli; anti-kahraman dedektif, tehlikeli guzel, dumurtan son (bkz: dumurtmak) tarzi klişeler kullanan; realizm ve ekspresyonizm gibi iki kutbu basariyla harmanlayan bir guzel film turu, genre.
  
  not: turun ismini 2.dunya savasi sonrasi almanlarin koydugu amerikan filmi yasaginin kalkmasiyla bu filmleri izleyebilen fransiz elestirmenler vermistir, ordan noir.
  
  (bkz: the big sleep)
  (bkz: the thin man)
  (bkz: the third man)
  (bkz: double indemnity)
  (bkz: the killing)
  
  ayrica;
  
  (bkz: raymond chandler)
  (bkz: dashiell hammett)
  (bkz: humphrey bogart)
• sinema tarihindeki cogu kult film bu kategoridedir,vazgecilmezlerdir,bir ce$it hastaliktir film noir adami depresif yapar,bol bol sigara icirir,eski araba kullanmak istetir,loser olmaya ozendirir,
  en etkileyici filmler yine bunlardir.