düşünce deneyi
-
dusunme deneyinin genel amaci sorular icinde varsayim, teori veya prensipler icin potansiyel sonuclari arastirmaktir.
populer dusunce deneyleri icin
1. tramvay ikilemi
2. çin odası
3. schrödinger'in kedisi
4. maxwell'in cini
5. theseus'un gemisi
6. sonsuz maymun teoremi
7. kavanozdaki beyin
8. laplace'ın şeytanı
9. prisoner's dilemma
oyun teorisi
10. veil of ignorance
11. knowledge argument
mary's room
12. buridan'ın eşeği
13. swampman
14. zenon paradoksları
dikotomi paradoksu
15. mağara alegorisi
16. wittgenstein'ın böceği
17. russell paradoksu*
18. ikizler paradoksu
19. albert einstein'in ışık demetlerinin üstüne binmesi ve onu sürmesi ile ilgili dusunce deneyi
(bkz: özel görelilik kuramı)
(bkz: izafiyet teorisi)
20. stevin'in zinciri
21. sonsuz odalı otel problemi
22. monty hall problemi
23. dede paradoksu
24. fredkin paradoksu
25. roko's basilisk
26. pascal'ın kumarı
27. arkadaşlık paradoksu
28. twin earth
29. bildiğim tek şey hiçbir şey bilmediğimdir
30. lottery paradox
31. newton's cannonball
32. turing makinesi
33. çin ulusu
34. dining philosophers problem
35. laffer eğrisi
36. broken window fallacy
37. gettier problemi
38. molyneux problemi
39. tavuk mu yumurtadan yumurta mı tavuktan çıkar
40. newcomb paradoksu
41. dyson küresi
42. epr paradox
43. galileo's leaning tower of pisa experiment
44. ahıra çubuk sığdırma paradoksu ladder paradox
45. simüle edilmiş gerçeklik
simulated reality
simulated reality2
46. the lady or the tiger
47. doomsday argument
48. braitenberg vehicles
49. experience machine
50. bellum omnium contra omnes
51. fermi paradoksu
drake denklemi
52. false positive
53. specious present
54. girit paradoksu
55. doğumgünü paradoksu
56. güvercin yuvası prensibi
57. değer paradoksu
58. kötülük problemi
59. pinokyo paradoksu
60. beyaz ayı sendromu
61. paradox of hedonism
62. gyges und sein ring
63. iki general problemi
64. durma problemi
65. original position
66. tabula rasa
67. determinizm ve özgür irade paradoksu
68. zombilerin var olmalarının imkansızlığı*
69. belirsizlik ilkesi
70. kopenhag yaklaşımı
71. gozlemci etkisi
72. kova deneyi
73. euthyphro ikilemi
74. kutsal demlik
75. bengi dönüş
76. boltzmann beyni
77. cantor paradoksu
78. ehrenfest paradoksu
79. zamanda yolculuk paradoksu
80. paralel evrenler kuramı
81. çoklu evrenler
82. library of babel
83. holographic principle
84. timsah paradoksu
85. olbers paradoksu
86. beklenmeyen idam paradoksu
87. zaman genleşmesi
88. holografik evren
89. einstein’ın asansör düşünce deney
90. flatland
91. yanlış ikilem yanılgısı
92. simpson paradoksu
93. kumarbazın yanılgısı
monte karlo yanlışı
gambler's fallacy
94. ellsberg paradoksu
95. allais paradoksu
96. batık maliyet
sunk cost fallacy
97. concorde yanılımı teorisi
98. base rate fallacy
99. triffin paradoksu
100. etik ikilem
101. bolluk paradoksu
king kanunu
102. loss aversion
103. asian disease problem
104. prospect theory
105. framing effect
106. endowment effect
107. giffen paradoksu
108. paradox of the heap
109. the paradox of choice
110. heinz'ın ikilemi
111. yalancı paradoksu
112. bootstrap paradox
113. kirpi ikilemi
114. occam'ın usturası
115. minimaks
minimax teoremi
116. karar ağacı
117. kelebek etkisi
118. decoy effect
119. goldbach hipotezi
120. dört renk problemi
121. entscheidungsproblem
122. kopernik prensibi
123. quantum suicide
124. ding an sich
125. aporia
126. possible world
modal realism
127. gabriel's horn
128. ross littlewood paradoksu
129. if a tree falls in a forest
130. dolu taneleri problemi
131. apollonius problemi
132. eşitlik teorisi
133. kırmızı gözlü 3 cin problemi
the ısland of blue eyes
green-eyed logic puzzle
134. mandela etkisi
135. ambiguity effect
136. stable marriage problem
137. königsberg köprüleri
138. portal paradoksu
139. simülasyon argümanı
140. uc cisim problemi
141. kum paradoksu
142. yamyam paradoksu
143. catch-22
144. halting problem
145. kobra etkisi
146. dutch disease
147. eğer-viski-derken hatası
148. mükemmel çözüm yanılgısı
149. slippery slope
150. red herring
151. argumentum ad verecundiam
152. argumentum ad populum
153. az sayıda örnek ile çabuk genelleme yapma hatası
154. alternatif tarih
155. banach tarski teoremi
156. hoşgörü paradoksu
157. experience machine
158. unexpected hanging paradox
surprise text paradox
159. beklenti teorisi
160. kırık pencereler teorisi
161. st. petersburg paradoksu
162. martingale
163. brown hareketi
164. random walk -
güzel bir örneğini hofstadter amcam hatırlattı*, ben de burada kayıtlara geçeyim.
önerme: "ağır cisimler, hafif olanlardan daha hızlı düşer."
yöntem: (bkz: reductio ad absurdum)
düşünce deneyi: a cismi ağır, b cismi hafif olsun. a ile b'yi bir iple birbirine bağlarsam, a'dan da b'den de daha ağır bir cisim elde etmiş olurum. önermeye göre, (a+b) isimli bu yeni bileşik cismin a ve b'den daha ağır olduğu için ikisinden de daha hızlı düşmesi gerekir.
ama bir yandan da, b cismi a'ya göre daha yavaş düştüğü için a'yı yavaşlatması kaçınılmazdır. (a+b) bileşik nesnesi, hız bakımından bileşenlerinin ağırlıklı ortalamasından farklı bir özellik gösteremez, yani b'den yavaş veya a'dan hızlı olamaz. o halde bu denge, ancak b'den hızlı a'dan yavaş bir noktada yakalanabilir. ama önermemiz bunun tam tersi olacağını, bileşik nesnenin bileşenlerinin ikisinden de hızlı olacağını söylüyordu. burada çelişkili bir durum var; o halde önerme yanlış.
kılımızı kıpırdatmadan deney yaptık. gözünü sevdiğimin mantığı.
marcel hatırlattı sağolsun: bu deneyin sahibi galileo galilei. önerme de aristo'dan geliyor. aristo fiziğinin yıkılıp da ayağı daha yere basan bir mekanik bilimine kapı açmasından dolayı bu düşünce deneyinin bilim tarihinde önemi büyük.
http://en.wikipedia.org/…g_tower_of_pisa_experiment -
einstein'in relativity theorem'indeki matematiksel verileri elde etmeden once basvurdugu sistem. "once olayi kafanda kanitla sonra matematige dokersin nasilsa" mantigini benimsemistir. e adamda oyle zeka olunca istedigi her seyi de matematige dokebilmistir. fakat einstein'in onemli olan ozelligi beynindeki sinirlari atip dusunce deneylerine bizim mantiksal yapimizin el vermedigi verileri katmasi ve bunlardan yola cikarak sacma gorundugunu dusundugumuz gerceklere ulasmasidir.
-
felsefe'de oldukca fazla miktarda kullanilan bir bilgiye ulasma veya argumantasyon yontemi. presokratiklerden baslayarak, ortacag felsefe ve biliminde yogun bicimde kullanilmis, aydinlanma caginda varligini korumus, 1950'lerden sonra felsefe'de ve cognitive science'da tekrar populer olmus bir yol yordamdir. ne oldugu, ne ise yaradigi, bir ise yarayip yaramadigi, kac cesit oldugu, bir dusunce deneyinin nasil olupta olabildigi nasil olupda bilgi uretebildigi gibi konularda giderek artan miktarda tartismalar donmektedir. genel olarak kabul goren goruse gore, bilimsel ve felsefi olmak uzere iki tipi oldugudur. bilimsel dusunce deneyleri kendi iclerinde yapici ve yikici olmak uzere kabaca ikiye ayriliyor. yapici olanlar belli bir teori icinde olustural dusunce deneyi formuyla, o teoriden daha once farkedilmemis sonuclarin cikarilmasini sagliyor. ote yandan, yikici dusunce deneyleri, belli teoremler icin problemler ortaya koyuyor. yukarida bahsi gecen einstein'in rolativite teorisi icinde kullandigi dusunce deneyleri yapıci olanlara ornek teskil ederken, schrodinger in kedisi yikici dusunce deneylerine ornek teskil eder.
felsefe ve cognitive science alaninda 20. yy in en populer dusunce deneyleri ise frank jackson un mary in bilmedigi sey deneyi(kisaca siyah beyaz bir odada buyutulen ve renkler hakkindaki tum teorik bilgiye sahip olan ablamiz mary, bir gun disarı ciktiginda kirmizi rengi taniyabilir mi?), hilary putnam in ikiz dunyalar deneyi(dunyanin bire bir kopyasi olan bir dunya hayal ediyoruz, tek fark suyun kimyasal yapısı bu dunyada h2o degilde xyz. oscar abimiz su dedigi zaman dunyada h2o ya gondermede bulunuyor, lakin ikiz oscar abimiz ikiz dunyada xyz ye gondermede bulunuyor, demek ki neymis gondermede fiziksel cevrenin de bir onemi var), john searle 'in cin odası dusunce deneyi vs. daha gider bu boyle.
dusunce deneylerinin felsefe'de kullanimi, felsefede kullanilan kavramsal dusunce deneylerinin bilimsel dusunce deneylerinden farklari uzerine daha detayli bir yazi icin bkz:
http://www.prensesemektuplar.com/…i-ve-felsefe.html -
(bkz: schrödinger'in kedisi)
-
efendim gavurcasi thought experiment bu sevdicegimiz yontemin. dusunce deneyi yapmayan doga felsefecisi yoktur kuskusuz ama dusunce deneyciliginin iki piri kuskusuz albert einstein ile galileo. albert amca izafiyetle alakali hemen hemen butun fikirlerini dusunce deneyleri ile olgunlastirmistir. en unluleri elbette dusen asansordeki adam, ve duz bir hatta yol alan trenin basindan gecenlerdir. galileo da surekli serbest dusen cisimler falan hayal ederdi, aslinda einstein'in asansor deneyine benzeyen bir kaptam kamarasi dusunce deneyi vardir onun da. hareketin ilkelerini kafasindan tekrar tekrar kesfetmek icin kullanir. gemi dalgasiz bir denizde gidiyor olsa geminin hareketiyle ilgili bir referans noktasi (lombozdan gozuken bulutlar mesela) olmasa ve kamaraya bir dolu canli kelebek salsak her bir yonde hic bir zorluk cekmeden ucarlar...diyerek aristodan beri suregelen bir cisme kuvvet uygulamazsan yavaslar ilkesini tersine cevirmek, eylemsizlik ilkesini adam akilli formule etmek icin ilk adimi atmistir. guzel adamdir ikisi de.
-
düşünmeyi seven insanların düşünce deneyleri varken kolay kolay sıkılması mümkün değil. kendi hayal gücümüzle de çok bilinenlerle de yapmak son derece keyifli ve öğretici. meşhurlarından biri;
kontrolden çıkan bir trenin son sürat raylarda çalışan beş işçiye doğru gittiğini gördünüz. tren o kadar hızlı ki işçilerin kaçma imkanı yok. fakat işçilere gelmeden önce bir çatal var ve o diğer ray üzerinde yalnız bir işçi çalışıyor. siz trenin rayını değiştirecek kola yakınsınız. sayılır belli beşe bir. bir kişiyi öldürerek beş kişiyi kurtarabilirsiniz veya seyirci kalarak beş kişinin ölümünü izleyebilirsiniz. ne yapardınız?
insanlara genelde bir kişiyi öldürmek mantıklı geliyor, kimileri de tanrı’yı oynamayıp kimin öleceğine karışmak istemiyor. devam edelim. hastanedesiniz, farklı organlara ihtiyacı olan beş hasta var. böbrek, kalp, ciğer... hastane koridorlarından sağlıklı olan bir kişiyi öldürüp organlarını ihtiyacı olan beş kişiye vererek iyileşmelerini kabul eder miydiniz? bunun kabul göreceğini düşünmek çok zor. yine de beş kişi için bir kişiyi feda etmenin başka bir örneğiydi. peki bunu kontrolden çıkan trenden farkı nedir? -
bir parti düşünelim. partide herkes arkadaş. içlerinden bir tanesi işletilmeye karar verilir ve o kişi diyelim ki mutfakta iken oyunun kuralları üzerine düşünülür.
kurala göre partidekiler işletilen kişinin sorularına şu basit kurala göre cevap vereceklerdir: eğer sorunun son sözcüğünün son harfi, alfabenin ilk yarısında yer alıyorsa, bu soruya evet; diğer durumda ise hayır cevabı verilecektir. yalnız bir şart vardır: yanıtların çelişkili olduğu/olacağı bir soru geldiğinde çelişki oluşmaması için yukarıdaki kural es geçilir.
işletilen kişi odaya döndüğünde ona partidekilerden birinin etkileyici bir rüya gördüğü ve rüya ile ilgili soracağı x kadar soru ile rüyayı kimin gördüğünü bulması istenir.
rüyayı gören kişi sözde kendisi hariç herkese rüyasını anlatmıştır ve verilen cevapların anlatılan rüyaya göre verildiğini düşünür işletilen kişi.
kişi soruları sormaya başlar. sorular tamamen soran kişinin o anki duygu durumu veya ruh haline göre saçma ve değişik olabilir. gelen cevaplara göre ise daha değişik bir hal alır. sonuçlar ise genellikle eğlencelidir çoğunlukla da saçma.
örneğin ilk soru şöyle olabilir: rüyanın hikayesi ile savaş ve barış'ın hikayesi aynı mıdır? hikayede hiç canlı yer alır mı? ya da rüya bir kızla mı ilgiliydi?
sorular tamamen işletilen kişinin ruh haline göre değişir sonrasında ise kurala göre verilen cevaplara.
işletilen kişi en sonunda rüyayı görenin kim olduğuna karar verdiğinde (ki hepsi arkadaşlarıdır ve onları iyi tanımaktadır) ve bunu söylediğinde parti komitesi ona rüyanın yazarının kendisi olduğunu söyler.
elbette bu tam doğru değildir. işletilen kişi, sorarken esinlendiği sorularla bir anlamda rüyanın yazarıdır (yoksa böyle acayip soruları başka kim sorar?) ancak diğer türlü verilen cevaplar rüyayı fazlaca yönlendirmiştir. kural ise tamamen sorulan sorunun son harfine bağlıdır.
işletilen kişi aslında istemi ve planı olmadan üretmiştir bu öyküyü.
daniel dennett'in bilinç açıklanıyor kitabından alıntıladığım bu küçük öyküyü okurken kalıma gelen asıl soru şu oldu?
gerçek hayatımızda böyle ne kadar “bilinçsizce” yaptığımız eylemlerimizin yazarıyızdır ve bu eylemlerin sonucunu yaşarız?
rastgele girdiğiniz sokakta hayatınızı etkileyecek bir olayı veya başınıza gelenleri düşünün ya da üniversite seçme sınavında rastgele en alta yazdığınız mesleği kazandığınızı düşünün?
evren gibi bizler de kendi kendimizi ören bir ağız. nöral ağların oluşturduğu her bir yeni düğüm noktası, her an bir başka yöne doğru ilerleyen potansiyel bir ağdır. her bir düğüm noktasının ağ içindeki ağırlığı sürekli güncellenir. -
bir olayın muhtemel sonuçları üzerine tartışmak için bir yöntem.
genellikle gerçek deneyi yapmak mümkün veya çok mantıklı değilse kullanılır.
düşünce deneyinin asıl amacı deneyin olası sonuçlarını önceden kestirebilmektir.
en bilinen örnekleri; (bkz: schrödinger'in kedisi),(bkz: laplace'ın şeytanı),(bkz: maxwell'in cini)'dir. -
bir saattir okuyorum halen anlamadım, oysa en basit şekli ile anlatmış. demek gereksiz bilgiler ile dolmuş beynim ve esaslar uçmuş.
umarım birileri uzay zaman ve jim'in treni hakkında bilgi verir.
görsellere müdahale edebiliyorsunuz, daha net,ama net olan ne diye sorarak yine bir tür düşüncelere girdiğim konu.
https://www.lucify.com/inside-einsteins-head/
ekşi sözlük kullanıcılarıyla mesajlaşmak ve yazdıkları entry'leri
takip etmek için giriş yapmalısın.
hesabın var mı? giriş yap